Müəssisələrdə ehtiyatların uçotu mövcud ehtiyatlar haqqında pul və natural ölçüdə informasiya əldə etmək, növlərinə, xüsusiyyətlərinə görə məlumatlar toplamaq üçün lazımdır. Məqaləmiz mühasibat uçotunun aparılması zamanı bunun necə təşkil edilməsi haqqındadır.
Ehtiyatların sintetik uçotu
Mühasibat uçotunda ehtiyatlar üzrə sintetik uçot AR MN kollegiyasının Q-01 №-li “Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına əsasən mühasibat uçotunun aparılması Qaydaları” əsasında aparılır. Mühasibat uçotunun hesablar planının 2-ci bölməsinin (“Qısamüddətli aktivlər”) 20-ci maddəsində belə aktivlərin uçotu üçün açılan hesablar aşağıda verilib (Qaydalar: 22.1)
Uçot məlumatları, həm də aylıq debitor borclar, alınmış avans öhdəlikləri, verilmiş avanslar, kreditor borclar barədə informasiya mənbəyidir.
Ehtiyatların uçotu zamanı yuxarıda qeyd edilən qaydalara uyğun verilən mühasibat müxabirləşmələrinə nümunələr ayrı-ayrı hesablar üzrə burada verilib. Mədaxili, onları uçota alan hesabların debetində kreditor borcların uçotu aparılan hesabların krediti ilə müxabirləşmələr aparılaraq əks olunur. Silinmə (məxaric) zamanı bu hesabların krediti və xərcləri uçota alan hesabların debeti üzrə müxabirləşmələr verilir.
Mədaxil, məxaric, müxabirləşmələr ilkin uçot sənədləri əsasında 5 saylı memorial orderdə aparılır.
Ehtiyatların analitik uçotu
Müəssisələrdə ehtiyatlar haqqında daha ətraflı məlumat əldə etmək analitik uçotdan istifadə edilir. Onu tək pul ölçüsündə deyil, həm də natural ölçüdə aparmaq məsləhətdir. Analitik uçot konkret sintetik hesab üçün yaradılır. Buna görə də analitik hesablar üzrə qalığın pul ifadəsində məbləği müvafiq sintetik hesabın qalığına, analitik hesablar üzrə dövriyyənin məbləği isə sintetik hesab üzrə dövriyyənin məbləğinə bərabər olacaqdır.
Məsələn, ehtiyatların uçotu zamanı istifadə edilən 201 saylı “Material ehtiyatları” hesabı üzrə analitik uçotun aşağıdakı məlumatlara görə aparılması tövsiyə olunur:
- sayına görə;
- çeşidlər üzrə;
- maddi məsul şəxslər üçün;
- saxlama yerlərində.
Ehtiyatların qəbulu zamanı malsatanların təqdim etdiyi sənədlərdəki göstəricilərlə faktiki ehtiyatlar arasında uyğunsuzluq olarsa, malsatanın, alıcının, marağı olmayan müəssisə nümayəndəsinin iştirakı ilə akt tərtib edilir. 3 nüsxədən ibarət olan akt onu imzalayan tərəflərə verilir.
Ehtiyatların uçotu metodları
Ehtiyatlar üzrə uçot aparılarkən iki əsas metoddan istifadə oluna bilər:
- dövri;
- daimi.
Dövri metoda uyğun olaraq, ehtiyatlar müəssisə tərəfindən yalnız bunu etmək tələb olunduqda, yəni hesabat dövrünün sonunda müəyyən edilirlər. Onlar fiziki şəkildə hesablanır, yəni dəyərləri toplanır, sonradan dövriyyə aktivi kimi tanınan ehtiyatların dəyəri müəyyən edilir. Növbəti hesablama aparılana qədər, “Material ehtiyatları” hesabının qalığı dəyişməz olaraq qalır. Növbəti dövrdə alış və geri qaytarmalar birbaşa xərclərə yazılır. Hesabat dövrünün sonunda satışın maya dəyəri aşağıda qeyd edildiyi kimi müəyyən edilir:
| Satışın maya dəyəri = Hesabat dövrünün əvvəlinə olan ehtiyatlar + alışlar + nəqliyyat xərcləri – alışların geri qaytarılması – alınmış güzəştlər – hesabat dövrünün sonuna olan ehtiyatlar |
Daimi metoda uyğun olaraq, ehtiyatlar ilə bağlı hər hansı əməliyyat baş verdikdə, dərhal mühasibat qeydləri aparılmalıdır. Bunun üçün hər bir maddənin ayrıca uçotunu təmin edəcək Köməkçi Kitabın tutulmasına ehtiyac yaranır. Bu Köməkçi Kitabda olan yazılar sonradan Baş Kitabın ehtiyatlar hesabına köçürülür və mühasibat uçotunun dürüst aparılması üçün belə uyğunlaşdırmanın mütəmadi şəkildə aparılması vacibdir.
Gəlin hər iki metod üzrə uçotu nümunələrdə izah edək.
Ehtiyatların uçotu üzrə nümunələr
”Dizayn” şirkəti ev mebelinin satışı ilə məşğuldur. 01.01.2023-ci il tarixində müəssisənin Baş Kitabının “Ehtiyatlar” hesabında aşağıdakılar yazılmışdır:
Ehtiyatlar (10 ədəd, hərəsi 510 manatdan) Dt5100 manat
2023-cü il ərzində aşağıdakı əməliyyatlar həyata keçirilmişdir:
- hərəsinin dəyəri 510 manat olmaq şərti ilə, 250 ədəd ehtiyat əldə edilmişdir. 31.12.2023-cü il tarixinə, 15 ədəd istisna olmaqla, bütün bu ehtiyatlar ödənilmişdir.
- 252 ədəd 950 manatdan kreditə satılmışdır. Hesabat dövrünün sonunda 22 ədəd müştərilər tərəfindən hələ də ödənilməmiş qalmışdır.
- 4 ədəd malgöndərənlərə qaytarılmışdır.
- 9 ədəd müştərilər tərəfindən qaytarılmışdır.
Aşağıda ehtiyatların uçotu üzrə hər iki metoda uyğun olaraq aparılan müxabirləşmələr verilib.
| Daimi metod | Dövri metod |
| Hərəsinin dəyəri 510 manat olmaq şərti ilə, 250 ədəd ehtiyatlar əldə edilmişdir
|
|
| Kt Kreditor borc 127500
Dt Ehtiyatlar 127500 |
Kt Kreditor borc 127500
Dt Alışlar 127500 |
| 4 ədəd 510 manatdan malgöndərənlərə qaytarılmışdır
|
|
| Dt Kreditor borc 2040
Kt Ehtiyatlar 2040 |
Dt Kreditor borc 2040
Kt Alınmış malların geri qaytarılması 2040 |
| Kreditor borclarının hesablanması (250 – 15 – 4 = 231 ədəd)
|
|
| Dt Kreditor borc 117810
Kt Kassa 117810 |
Dt Kreditor borc 117810
Kt Kassa 117810 |
| 252 ədəd ehtiyatların 950 manatdan satışı
|
|
| Dt Debitor borc 239400
Kt Satışdan gəlir 239400
Dt Satışın maya dəyəri 128520 Kt Ehtiyatlar 128520 |
Dt Debitor borc 239400
Kt Satışdan gəlir 239400 |
| Müştərilər tərəfindən alınmış malların geri qaytarılması
(9 ədəd 950 manatdan) |
|
| Dt Satılmış malların
geri qaytarılması 8550 Kt Debitor borc 8550
Dt Ehtiyatlar 4590 Kt Satışın maya dəyəri 4590 |
Dt Satılmış malların
geri qaytarılması 8550 Kt Debitor borc 8550 |
| Debitor borclarının hesablanması (252 – 22 – 9 = 221 ədəd) | |
| Dt Kassa 209950
Kt Debitor borc 209950 |
Dt Kassa 209950
Kt Debitor borc 209950 |
Bu müxabirləşmələrdən sonra, Baş Kitab aşağıdakı kimi olacaqdır:
| Daimi metod | |
| Ehtiyatlar | |
| Hesabat dövrünün əvvəlinə olan qalıq 5100
Kred. Borc 127500 Satışın maya dəyəri 4590 |
Kred. Borc 2040
Satışın maya dəyəri 128520 Hesabat dövrünün sonuna olan qalıq 6630 |
| 137190 | 137190 |
| Dövri metod | |
| Ehtiyatlar | |
| Hesabat dövrünün əvvəlinə olan qalıq 5100 | Hesabat dövrünün sonuna olan qalıq 6630 |
Mənfəət və ya zərər haqqında hesabatda məlumatların qeyd edilməsi
Fərz edək ki, hesabat dövrünün sonunda anbarda hərəsinin dəyəri 510 manat olan 13 ədəd ehtiyat mövcud idi. Belə olduğu halda, ehtiyatların uçotu üzrə hər iki metoddan istifadə etməklə, Mənfəət və ya Zərər haqqında hesabat aşağıdakı kimi olacaqdır:
| Daimi metod | Dövri metod |
| Satışdan gəlir 239400
Satılmış malların geri qaytarılması (8550) 230850 Satışın maya dəyəri (128520-4590) 123930 Hesabat dövrünün əvvəlinə olan ehtiyatlar 5100 Alışlar 127500 Qaytarılmış mallar (2040) 130560 Hesabat dövrünün sonuna olan ehtiyatlar (6630) (123930) Ümumi mənfəət 6920 |
Satışdan gəlir 239400
Satılmış malların geri qaytarılması (8550) 230850 Satışın maya dəyəri
Ümumi mənfəət 6920 |
