Əsas vəsaitlər üzrə ilkin qiymətləndirilmə necə aparılır

posted in: Xəbər | 0
birbank biznes

Torpaq, tikili və avadanlıqlar ilkin dəyər modeli, ya da yenidən qiymətləndirmə modelindən istifadə etməklə qiymətləndirilir və elə amortizasiya olunur ki, onların amortizasiya dəyəri faydalı istifadə müddəti dövründə sistematik şəkildə bölüşdürülsün. Accounting.Az saytının redaktoru Cəmil Əsədov tərəfindən təqdim edilən bu məqalə əsas vəsaitlərin ilkin qiymətləndirilməsi haqqındadır.

Hüquqi-normativ baza

Mühasibat uçotu subyektlərində əsas vəsaitlər və onların uçotu üzrə əsas məsələlər “Torpaq, tikili və avadanlıqlar” adlı Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartı əsasında tənzimlənir. Standart torpaq, tikili və avadanlıqların qiymətləndirilməsi də daxil olmaqla aşağıdakı sahələri əhatə edir:

  • amortizasiya;
  • yenidən qiymətləndirmə;
  • tanınmanın dayandırılması.

Əsas vəsaitlərin qiymətləndirilməsi zamanı mühasibat uçotunun digər standartlarının tələblərinə də əməl edilir, məsələn:

  • “Mal-material ehtiyatları” – 2 saylı MUBS (IAS2);
  • “İşçilərin mükafatlandırılması” – 19 saylı MUBS (IAS19);
  • “Borclar üzrə məsrəflər” – 23 saylı MUBS (IAS23);
  • “Qiymətləndirilmiş öhdəliklər, şərti öhdəliklər və şərti aktivlər” – 37 saylı MUBS (IAS23) və sair.

16 №-li MUBS (IAS 16) torpaq, tikili və avadanlıqları aşağıdakı maddi aktivlər kimi müəyyən edir:

  • malların istehsalı, xidmətlərin göstərilməsi, icarə və ya inzibati məqsədlər üçün saxlanılır;
  • istifadəsi birdən çox hesabat dövrü üçün nəzərdə tutulur.

Belə aktivlərin tanınma meyarları MUBS 16-nın 7-ci maddəsində qeyd edilib. Tanınma meyarlarına cavab verən əsas vəsaitlərin ilkin qiymətləndirilməsi ilkin dəyər metodu əsasında aparılır.

Torpaq, tikili və avadanlıqların ilkin dəyəri

Əsas vəsaitlərin ilkin dəyəri aktivin təyinatı üzrə işlək vəziyyətə gətirilməsi üçün lazım olan bütün xərcləri əhatə edir və tərkibinə aşağıdakılar daxildir (IAS16-16):

  • alış qiyməti (ticarət endirimləri və güzəştlər çıxılmaqla), gömrük rüsumları, əvəzləşdirilməyən digər  vergilər və
  • aktivin nəzərdə tutulan yerə çatdırılması və rəhbərliyin niyyətlərinə uyğun istismarı üçün zəruri vəziyyətə gətirilməsi ilə birbaşa əlaqəli olan bütün xərclər.

Buraya, həmçinin MUBS16-nın 16 (c) bəndini şərtlər daxilində demontaj, ləğv, aktivin yerləşdiyi sahənin bərpası kimi xərclər də aiddir.

Birbaşa xərclərin ilkin dəyərə daxil edilməsi

Əsas vəsaitlərin ilkin dəyəri müəyyən edilərkən birbaşa xərcləri də nəzərə almaq lazımdır (IAS16-17), məsələn:

  • bilavasitə torpaq, tikili və avadanlıqlar obyektinin tikintisi və ya alınması üzrə işçilərin mükafatlandırılması xərcləri (“İşçilərin mükafatlandırılması” haqqında MUBS (IAS) 19-a uyğun);
  • ərazinin hazırlanması xərcləri;
  • inşa və montaj xərcləri;
  • peşəkar xidmətlərə görə mükafatlar və sair.

Əgər bu məsrəflər müəyyən müddət ərzində həyata keçirilərsə, (məsələn, işçilərə mükafatlar kimi), bu xərclərin aktivin ilkin dəyərinə daxil edildiyi dövr, hətta torpaq, tikili və avadanlıq hələ istifadə olunmağa başlamasa belə, əsas vəsait hazır vəziyyətə gətirildikdə başa çatır (IAS16-20).

Aktiv fəaliyyət göstərə bilməsi əsas vəsaitin hazır vəziyyətə gətirilməsi hesab edilir. Onun planlaşdırılan gücə dərhal çata bilməməsi (məsələn, onun məhsullarına kifayət qədər tələbatın formalaşmaması), məsələnin mahiyyətini dəyişmir: planlaşdırılmış gücə çatma dövründə çəkilən məsrəflər kapitallaşdırıla bilməz.

İlkin dəyərə daxil edilməyən xərclər

Əsas vəsaitlərin ilkin qiymətləndirilməsi zamanə normativdən artıq istənilən xərc (məsələn, material məsrəfləri) nəzərə alınmır.

MUBS (IAS) 16 torpaq, tikili və avadanlığın tikintisinin maliyyələşdirilməsi üzrə faiz xərclərinin birbaşa məsrəflər hesab edilməsi məsələsinə bilavasitə baxmır. Bu məsələni “Borclar üzrə məsrəflər” adlı MUBS (IAS) 23 həll edir. Belə ki, bu standarta əsasən müəssisədə yalnız “aktivin əldə edilməsi, tikilməsi və ya istehsalına birbaşa aid olan borclar üzrə məsrəflər həmin aktivin dəyərinin bir hissəsini formalaşdırır”. Maliyyələşmə üzrə faiz xərclərinin qalan hissəsi birbaşa xərc kimi tanınmır.

Torpaq, tikili və avadanlıq obyektləri üzrə xərclərə aid olmayan məsrəflər MUBS (IAS) 16-ın 19-cu maddəsində sadalanıb.

Əsas vəsaitlərin qiymətləndirilməsi zamanı digər tələblər

Aktivin sökülməsi və onun tutduğu sahənin bərpası xərcləri, əgər şirkət bu xərcləri ödəməyə borcludursa, əsas vəsaitlərin ilkin dəyərinə məsrəflərin ilkin smetası həcmində daxil edilir.

Bu cür məsrəflər “Qiymətləndirilmiş öhdəliklər, şərti öhdəliklər və şərti aktivlər” adlı 37 saylı MUBS-a uyğun olaraq qiymətləndirilmiş öhdəlik yaradılan dərəcə ilə ilkin dəyərə daxil edilməlidir. 37 №-li MUBS-un tələb etdiyi kimi, kapitallaşdırılmış məbləğ gözlənilən məsrəflərin məbləği ilə hesablanır və diskontlaşdırmanın təsiri əhəmiyyətli olduqda, vahid məbləğin bugünkü dəyəri ilə ölçülür.

Vahid məbləğin bugünkü dəyəri, gələcəkdə bizə vəd edilən pulun bugünkü dəyəri haqqında məlumat verən konsepsiyadır.

Aktivin nəzərdə tutulan yerə çatdırılması və rəhbərliyin niyyətlərinə uyğun istismarı üçün zəruri vəziyyətə gətirilməsi zamanı istehsal olunmuş obyektlərin satışından gəlir əldə edilə bilər (məsələn, aktivin düzgün fəaliyyət göstərməsinin yoxlanılması zamanı hazırlanmış nümunələr). Həmin gəlir əsas vəsaitlərin dəyərindən çıxılmadan  mənfəət və ya zərərdə tanınır (IAS16-20A).

Torpaq, tikili və avadanlıqların qiymətləndirilməsi

Əsas vəsaitin qiymətləndirilməsi qaydasını aşağıdakı nümunə üzərində şərh edək.

Nümunə. 20X6-cı il oktyabrın 1-dən “ABC” şirkəti fabrikin tikintisinə başladı. 30 sentyabr 20X7-ci il tarixində bitən il üçün fabriklə bağlı çəkilmiş məsrəflər aşağıdakı cədvəlin birinci bölməsində verilib. Qeydləri nəzərə alaraq fabrikin ilkin dəyərini hesablayaq.

Qeyd 1: Fabrikin tikintisi səkkiz ay çəkib və 31 may 20X7-ci ildə başa çatdırılıb. Fabrikdən istifadəyə 30 iyun 20X7-ci ildə başlandı. Əməkhaqqı doqquz aylıq, 30 iyun 20X7-ci il tarixinədək olan dövr üçün verilib.

Qeyd 2: İstehsal üzrə qaimə məsrəfləri səkkiz aylıq dövrü, 31 may 20X7-ci il tarixinə kimi çəkilən xərcləri əhatə edir. Ümumilikdə, istehsal üzrə xərclərinə yanacaq sızması nəticəsində dəymiş ziyanı aradan qaldırmasına normativdən artıq sərf olunmuş 200000 manat xərc də daxildir.

Qeyd 3:ABC” şirkəti 1 oktyabr 20X6-cı il tarixdə 12 milyon manat məbləğində kredit almışdır. Kredit üzrə faiz dərəcəsi illik 10% təşkil edir.

Qeyd 4: Zavodun istismar müddəti 20 ildir. Bu müddətin sonunda fabrik söküləcək və fabrikin yerləşdiyi torpaq sahəsinin ilkin vəziyyətinə qaytarılması lazım gələcəkdir. Bu, torpaq alqı-satqısı müqaviləsinin imzalanması ilə eyni vaxtda yaranan hüquqi öhdəlikdir. Öhdəliyin yerinə yetirilməsi üçün gözlənilən xərc 2 milyon manatdır. Hesablamalarda istifadə olunacaq diskont faiz dərəcəsi 8% -dir.

Bölmə 1 Bölmə 2
Məsrəflərin adı Faktiki xərc məbləği, min manatla İlkin dəyərdə  məbləğ, min manatla İlkin dəyərə aid edilməsinin  əsaslandırılması
Torpağın alınması 10000 10000 Torpaq, tikili və avadanlıq obyektinin alış dəyəri (IAS16: 16.a)
Ərazidəki mövcud binaların sökülməsi xərcləri 500 500 Aktivin hazır vəziyyətə gətirilməsi üçün birbaşa xərclər (IAS16: 17.b)
Fabrikin tikintisi üçün materialların satın alınması 6000 6000 Əsas vəsaitin tikintisində  istifadə olunur ((IAS16.16.b)
Əməkhaqqı (Qeyd 1) 1800 1600 Tikinti dövrünə aid olan (1800*(8/9)) (IAS16: 17.b)
Tikinti ilə birbaşa əlaqəli olan qaimə istehsal məsrəfləri (Qeyd 2) 1200 1000 Normativdən artıq xərclər çıxılmaqla torpaq, tikili və avadanlıq obyektini hazır vəziyyətə gətirmək üçün birbaşa xərclər (IAS16: 17.a, 20)
Ayrılmış ümumi idarəetmə xərcləri 600 0 Məsrəflərə aid edilmir – yalnız birbaşa xərclər kapitallaşdırılır (IAS16: 16.b, 19.d)
Tikinti layihəsində bilavasitə iştirak edən arxitektorlara və məsləhətçilərə ödənişlər 400 400 Peşəkar xidmətlərə görə birbaşa xərclər (IAS16: 17.f)
İşçilərin yeni fabrikdə işləmək üçün köçürülməsi xərcləri 30 0 Standartın tələblərinə görə çıxılır – aktivin hazır vəziyyətə gətirilməsi ilə bağlı deyil (IAS16: 16-17)
Fabrikin rəsmi açılış mərasimi üçün xərclər 20 0 Standartın tələblərinə görə çıxılır – aktivin hazır vəziyyətə gətirilməsi ilə bağlı deyil (IAS16: 16-17)
Fabrikin tikintisini qismən maliyyələşdirmək üçün istifadə olunan kredit üzrə faizlər (Qeyd 3) 1200 800 Əsas vəsaitin tikinti dövrü xərcləri 1200 x 10% x 8/12 daxildir (IAS23: 1)
Sökülmə və bərpa xərcləri 429 8% faiz dərəcəsi ilə 20 il ərzində, 2 milyon dolların indiki dəyəri.

(2000*(1+0,8) ^ 20)

İlkin dəyərin yekun qiyməti 20729 min manat

 

Ədalətli dəyərlə qiymətləndirmə

Əgər aktiv başqa bir aktivin (oxşar və ya təbiətcə fərqli) müqabilində mübadilə yoluyla əldə edilirsə, “Torpaq, tikili və avadanlıqlar” adlı Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartında nəzərdə tutulmuş istisnalarla, ədalətli dəyərlə qiymətləndiriləcəkdir. Əgər əldə edilmiş əsas vəsaitin dəyərini ədalətli dəyərlə müəyyən edə bilmiriksə, təhvil verdiyimiz, yəni mübadilə etdiyimiz aktivin ədalətli dəyərini əsas götürə bilərik. Sözügedən aktivlərin də ədalətli dəyərini müəyyən etmək mümkünsüz olduğu halda balans dəyərini əsas götürmək hüququmuz vardır (IAS16.24).

Əsas vəsaitlərin uçotu Hesablar Planının ”Uzunmüddətli aktivlər” bölməsinin 11-ci maddəsi üzrə aparılır.

Sonda, əgər bəzi oxucularda həm “Əsas vəsaitlər” və həm də “Torpaq, tikili və avadanlıqlar” anlayışından istifadə edilməsi haqqında sual yaransa, buraya keçid edib səbəbini oxuya bilərlər.

Hansı halda əyləncə və yemək xərcləri gəlirdən çıxıla bilər?

Print Friendly, PDF & Email