Müəssisələrdə təsərüfat vəsaitlərinin düzgün, və vaxtında dövriyyəsini təmin etmək üçün tətbiq edilən hesablaşma formasının əhəmiyyəti böyükdür. Hesablaşmaların səmərəli formalarından istifadə olunması mövcud olan məhsulun vaxtında satılması və təsərüfat fəaliyyətinin fasiləsizliyinin işini təmin edir. Müəssisələr arasında hesablaşma əlaqələrinin forma və qaydaları Milli Bankın normaları ilə müəyyən olunur. Bir qayda olaraq mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün müəssisələrin və fiziki şəxslərin əmtəə-material qiymətlərinin alqı-satqısı üzrə əməliyyatlarının qeyri-nağdsız hesablaşma formadasında aparılması müəyyən olunmuşdur. Lakin, müəyyən alqı-satqı əməliyyatlarının nağd pulla hesablaşması da nəzərdə tutulur.
Nağdsız hesablaşmaların həyata keçirilməsi əməliyyatın iqtisadi məzmunundan asılı olaraq iki qrupa – mal əməliyyatları üzrə hesablaşmalar və maliyyə öhdəçilikləri üzrə hesablaşmalar ayrılır. Birinci qrup hesablaşmalara müəssisələr arasında əmtəə-material dəyərləri (iş, xidmətlər) üzrə hesablaşma əməliyyatları, ikinci qrupa isə büdcəyə ödənişlər, və s. hesablaşmaların yerinə yetirilməsi daxildir.
Nağdsız hesablaşmalar malsatan və alıcı müəssisələrin harada yerləşməsindən asılı olaraq eyni şəhərli və digər şəhərli qrupa ayrılır. Müəssisələrin yerləşməsindən asılı olaraq, onun hesablaşma forması müəyyən olunur. Müasir şəraitdə müəssisələr hesablaşmaları ödəmə tələbnamələri, ödəmə tapşırıqları, akkreditivlər, barter əməliyyatları, məcburi silinmə, hesablaşma çekləri Vasitəsilə və digər formalarda aparılır. Müəssisələr arasındakı tətbiq edilən hesablaşma formaları onların qarşılıqlı razılığı və bağlanılmış müqavilələr əks olunmaqla müəyyənləşdirilir.
Hər bir müəssisə bir tərəfdən alıcı, digər tərəfdən satıcı qismində çıxış edir. Ona görə də onlar arasındakı hesablaşma münasibətlərinin uçotu satıcı-alıcı müəssisələr arasındakı hesablaşmanı ifadə etməlidir. Malsatan və podratçı müəssisələrlə hesablaşmalar 60 saylı«Malsatan və podryatçılarla hesablaşmalar» hesabında aparılır. Bu hesab malsatan və podryatçılarla hesablaşmalar haqqındakı məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Bir qayda olaraq 60 saylıhesabın kredit qalığı olur və bu qalıq məbləği malsatan müəssisələrin yüklədikləri əmtəə-material qiymətliləri üzrə borcu göstərir. Materal qiymətlilərinin əldə edilməsinə, yerinə yetirilmiş işlər və göstərilmiş xidmətlərin göstərilməsi üzrə hesablaşmalarla əlaqədar bütün əməliyyatlar təqdim edilən hesab fakturaların ödəmə vaxtından asılı olmayaraq 60 «Malsatan və podryatçılarla hesablaşmalar» hesabında əks etdirilir.
60 «Malsatan və podryatçılala hesablaşmalar» hesabının krediti faktiki daxil olmuş əmtəə-materal qiymətlilərini, qəbul edilmiş işlərin və xidmətlərin dəyəri qədər bu qiymətliləri və müvafiq məsrəfləri uçota olan hesabların debeti ilə müxabirləşir. Materal qiymətlilərinin daşınmasına, həmçinin onların kənarda emal olunmasına görə göstərilən xidmətlər 60 «Malsatan və podryatçılala hesablaşmalar» hesabının kreditinə istehsal ehtiyyatlarını, mallar, tədavül xərclərini və s. uçota alan hesabların isə debetinə yazılmaqla əks etdirilir.
Əgər malsatanın yüklədiyi məhsul qəbul olunarkən əskikcəlmə müəyyən olunarsa müəssisə həmin təşkilata iddia təqdim edir. Təqdim olunmuş əskikgəlmə məbləği ilə əlaqədar olaraq 63 «İddialar üzrə hesablaşmalar» hesabının debetinə və 60 «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabının kreditinə yazılış aparılır. Malsatanın təqdim etdiyi hesablaşma sənədlərində arifmetik səhvlər və qiymətlə əlaqədar göstəricilər müqavilə şərtlərinə uyğun olmadıqda da mühasibat uçotunda yuxarıda göstərilən qaydada yazılış aparılır:
Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçünnun mühasibat uçotu Hesablar Planında 62 saylı «Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabı nəzərdə tutulmuşdur. Həmin hesabın aşağıdakı subhesablarından istifadə edilir:
62-1 «İnkasso qaydasında hesablaşmalar»
62-2 «Planlı ödəmələr üzrə hesablaşmalar»
62-3 «Alınmış veksellər» və başqaları
62-1 «İnkassa qaydasında hesablaşmalar» hesabında yüklənmiş məhsullar, yerinə yetirilmiş işlər və xidmətlərə görə alıcılar və sifarişçilərə təqdim edilmiş və bank tərəfindən ödənilmək üçün qəbul olunmuş hesablaşmaların uçotu aparılır.
62-2 «Planlı ödəmələrə üzrə hesablaşmalar» subhesabında müəssisənin uzunmüddətli təsərrüfat əlaqələri saxladığı alıcılar və sifarişçilərlə apardığı mütəmadi hesablaşmalar üzrə ödənişi ayrıca bir hesablaşma ödəmə sənədi ilə tamamlanmayan və əsasən planlı ödəniş qaydasında aparılan hesablaşmalar uçota alınır.
62-3«Alınmış veksellər» subhesabında alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar üzrə alınmış veksellərlə təmin edilmiş borclar uçota alınır.
62«Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabının debeti malalanlara təqdim edilmiş hesablanma sənədlərindəki məbləğ qədər 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı», 47 «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaricolmaları», 48 «Sair aktivlərin satışı» hesablarının krediti ilə müxabirləşir.
62 «Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar hesabının krediti daxil olmuş ödənişlər, qəbul edilmiş avans məbləğləri və s. üzrə pul vəsaitlərin və hesablaşmaları uçota alan hesablarla müxabirləşir. Əgər alıcının borcunu təmin edən alınmış veksellər üzrə faiz nəzərdə tutulubsa, onda bu borc ödənildikcə 51 «Hesablaşma hesabı»nın debitinə, 62 «Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabının və 80 «Mənfəət və zərər» hesabının kreditinə yazılışlar edilir.
Hər ayın sonunda bütün alıcılar üzrə hesablaşmalar üzrə qalıq müəyyənləşdirilir. Əgər hesabda debet qalığı olarsa onda bu alıcıların borcunu, kredit qalıbı olduqda isə müəssisənin alıcıya olan borcunu göstərir.
62 «Alıcılarla və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabı üzrə analitik uçot alıcılara təqdim edilən hər bir hesablaşma sənədi əsasında, planlı ödənişlər qaydasında, hesablaşmalır zamanı isə hər bir alıcı və sifarişçi üzrə ayrılıqda aparılır.
