Müəssisələr məsrəflərinin uçotu və məhsulun maya dəyəri kalkulyasiyasının normativ, sifariş, mərhələ və sadə metodlarından istifadə edirlər.
Uçotun normativ metodu bir qayda olaraq kütləvi və seriyalı məhsullar istehsal edən müxtəlif xarakterli mürəkkəb istehsal strukturuna aid olan istehsal sahələrində istifadə olunur. Bu metod üzrə müəssisənin ayrı-ayrı sexlərində istehsal olunmuş məhsullara sərf olunmuş normativ və faktiki məsrəflər uçota alınır.
Normativ uçotun vəzifəsi xammal, material, əmək və maliyyə ehtiyatlarının müəssisədə səmərəsiz istifadə olunmasına imkan verməmək, istehsalatda mövcud olan daxili imkanların aşkara çıxarılmasına şərait yaratmaqdan ibarətdir. Onun əsasında məhsul vahidinə düşən iş vaxtı, xammal, material və pul vəsaiti məsrəflərinin əsaslandırılmış normaları və bu normalardan kənarlaşmaların müəyyən olunması durur.
İstehsal olunan məhsul üzrə faktiki sərf olunan məsrəflər müəyyən olunmuş normalarla müqayisə olunur, fərq olunduqda, onun səbəbləri müəyyənləşdirilir.
Normativ metodunun tətbiqinin ən mühüm şərtlərindən biri məsrəflərin ciddi qaydada normalaşdırılması və cari normadan asılı olaraq hər bir məmulat üçün qabaqcadan ayın əvvəlinə normativ kalkulyasiyanın tərtib edilməsidir.
Normativ metodun tərbiqi zamanı müəssisələr plan, normativ və hesabat kalkulyasiyalarından istifadə edirlər. İstehsal məsrəflərinin normativ metodunun xüsusiyyətlərindən biri də sərf olnunan məsrəflər üzərində ilkin və cari nəzarətin aparılmasına əsaslı imkanlar yaranmasıdır.
Sifariş metodu fərdi və xırda seriyalı istehsalatda tətbiq edilir.
Belə ki, bu metod binaların və gəmilərin tikintisində, iri həcmli maşın və avadanlıqların istehsalında tətbiq olunur. Əgər müəyyən sifarişlərin yerinə yetirilməsi uzun vaxt tələb edirsə, belə halda sifarişlərin müəyyən mərhələlər üzrə yerinə yetirilməsi müəyyənləşdirilir. Bu məqsədlə uçotda hər bir sifariş üzrə analitik hesab açılır və ona xüsusi şifr təhkim olunur. Sifariş üzrə sərf olunan bütün məsrəflər müəyyən olunmuş şifr üzrə uçotda əks olunur. Sifariş tamamilə yerinə yetirilənə qədər görülmüş işlər üzrə uçotda əks olunmuş məsrəflər bitməmiş istehsal kimi qiymətləndirilir. Yekun hesabat kalkulyasiyası sifariş tam yerinə yetirildikdən sonra tərtib olunur. Beləliklə sifariş formasında həyata keçirilən hesabat kalkulyasiyası sifariş üzrə bütün işlər tamamilə icra olunduqdan sonra tərtib olunur.
Sifariş üzrə hazır məhsulların sifarişçiyə təhvil verilməsi qaimə, akt və digər sənədlərlə rəsmiyyətə salınır.
Məsrəflərin uçotu və maya dəyəri kalkulyasiyasının mərhələ metodu ilkin xammalın, yarımfabrikatların ardıcıl olaraq bir mərhələdən başqa mərhələyə verilməsi yolu ilə məhsulun istehsal olunduğu kütləvi istehsal sahələrində tətbiq olunur. Bu metod toxuculuq, gön-dəri, kimya, qara metallurgiya, tikinti materialları istehsal edən sahələrdə geniş istifadə olunur. Belə müəssisələrdə nəinki hazır məhsul, həm də ilkin və aralıq yarımfabrikatlar kalkulyasiya etmənin obyekti hesab olunur. Mərhələ metodunda məsrəflərin əksər hissəsi əvvəlcə sexlər yaxud mərhələ üzrə, sonra isə onların daxilində məhsul növləri üzrə uçota alınıb sistemləşdirilir.
Öz istehsalının yarımfabrikatları həm istehsalın növbəti mərhələlərində istifadə oluna, həm də məmulat və yarımfabrikat kimi kənar müəssisələrə satıla bilər.
İstehsala məsrəflərin uçotunun sadə metodu məhdud çeşiddə məhsul istehsal edən və bitməmiş istehsalı ümumiyyətlə olmayan və yaxud az miqdarda olan müəssisələrdə istifadə olunur. Belə sahələrə kömür sənayesi, elektrik stansiyaları və s. aid edilə bilər. Məsələn, kömür sənayesində istehsal olunmuş bir ton məhsulun istehsal maya dəyərini müəyyən etmək üçün ümumi məsrəflərin məbləği istehsal olunmuş kömürün ancaq şaxtadan kənara çıxarılan miqdarına bölünməklə müəyyən olunur. Belə halda şaxtada qalan kömürün miqdarı uçota alınmır.
