Müstəqil balansa malik olan bütün müəssisələr özlərinin sərbəst pul vəsaitini saxlamaq və təsərrüfat maliyyə əməliyyatlarını aparmaq üçün istədikləri bankda hesablaşma hesabı aça bilərlər.
Azərbaycan Respublikasında mövcud olan qaydalara görə hesablar mülkiyyət formasından, fəaliyyət növündən, təşkilati-hüquqi formasından və mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün müəssisələr, iadərlər, təşkilatlar, birliklər, digər təsərrüfat subyektləri, o cümlədən hüquqi şəxs olan, yaxud hüquqi şəxs olmayan fizik şəxslər, habelə vətəndaşlar üçün açıla bilər.
Hesablaşma, cari və digər hesablar üzrə əməliyyatlar Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi və Azərbaycan Respublikası Milli Bankının normativ aktları ilə nizama salınır və müəyyən olunur.
Hesabın açılması ilə əlaqədar bankla müəssisə arasında münasibətlər iki nüsxədə tərtib olunmuş müqavilə ilə rəsmiləşdirilir.
Hesablaşma, cari və digər hesabların açılmasının rəsmiləşdirilməsi üçün banka aşağıdakı sənədlər təqdim olunmalıdır:
– müəyyən olunmuş qayda da hesabın açılmasına dair ərizə;
– hüquqi şəxsin dövlət qeydiyyatı haqqında şəhadıtnamənin notarial qaydada təsdiq olunmuş surəti;
– hüquqi şəxsin müvafiq qaydada təsdiq edilmiş və qeydə alınmış nizamnaməsinin əsli və ya notarial qaydada təsdiq edilmiş surəti;
– hüquqi şəxs olmayan təsərrüfat subyektinin yuxarı təşkilat tərəfindən təsdiq olunmuş əsasnaməsi;
– təsis müqaviləsinin surəti (yalnız səhmdar və məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlər üçün müvəqqəti hesablaşma hesabı açıldıqda);
– statistika orqanlarında uçot vahidlərinin dövlət reyestrinə daxil edilməsi haqqında şəhadətnamənin notarial qaydada təsdiq edilmiş surəti;
– vergi ödəyicilərinin identifikasiya nömrəsinin alınması haqqında bildiriş;
– müəssisə direktoru onun müavini və baş mühasibin imzalarının nümunələrinin və müəssisə möhürünün əksini göstərən kartoçka.
Müəssisəyə hesab açılması üçün banka təqdim olunmuş ərizə hesab sahibinin rəhbəri və baş mühasibi tərəfindən imzalanır və möhürlə təsdiqlənir. Ştatda baş mühasib olmadıqda ərizə müəssisə rəhbəri tərəfindən imzalanır. Mülkiyyət formasından və tabeçiliyindən asılı olmayaraq bütün hüquqi şəxslər respublika Ədliyyə orqanlarında dövlət qeydiyyatından keçməlidirlər.
Bank sənədlərinə imza etmək qaydalarına görə birinci imza hüququ müəssisə rəhbərinə və onun müavininə, ikinci imza hüququ baş mühasibə məxsusdur. Baş mühasib vəzifəsi müəyyən edilməmiş müəssisələrin hesabları üzrə ikinci imza hüququ baş mühasib hüququnda olan böyük mühasibə, yaxud hesabdara verilə bilər. Ştatda hesabdar vəzifəsi olmadıqda rəhbər ikinci imza hüququnu mühasibat uçotunu aparmaq və hesabat tərtib etmək həvalə olunmuş digər vəzifəli şəxsə verilir. Bu zaman imza və möhür nümunələri olan kartoçkada qeyd edilir ki, ştatda hesabdar vəzifəsi yoxdur.
Müəssisələrin hesablaşma hesabından bank qeyri-nağd hesablaşmalar üzrə öhdəlikləri, müəssisə xərclərini və tapşırıqlarını ödəyir və eyni zamanda işçi heyyətinə əmək haqqının ödənilməsi və cari təsərrüfat xərclərini təmin etmək üçün nəğd pul buraxır. Müəssisənin hesablaşma hesabına pul vəsaitinin mədaxil olunması, oradan silinməsi əməliyyatları hesabın məxsus olduğu müəssisənin yazılı sərəncamı və ya onun razılığı əsasında malsatan və podratçı təşkilatların ödəmə tələbnamələri əsasında icra olunur. Ayrı-ayrı hallarda Dövlət İqtisadi Arbitraj Məhkəməsinin, məhkəmə, vergi və maliyyə orqanlarının qərarları əsasında tələb olunan ödəmə sənədləri müəssisənin razılığı olmadan icra olunur.
Müəssisənin razılığı olmadan onun hesablaşma hesabından dövlət büdcəsinə nəzərdə tutulan ödəmələr, sosial təyinatlı fondlar üzrə ödəmələr, gömrük əməliyyatları üzrə ödəmələr aparıla bilər.
Müəssisə hesablaşma hesabında pul vəsaitinin çatışmamazlığı və ya olmaması vəziyyəti yaratdıqda ödənməsi üçün hesablaşma hesabına daxil olan və xüsusilə vergi və digər bu kimi tədiyyələr bankda xüsusi kartateykada uçota alınır və pul vəsaitinin daxil olunması ilə ödənilir.
Bankla müəssisə arasında qəbul olunmuş razılaşmaya görə bank hər gün müəssisənin hesablaşma hesabında aparılmaş əməliyyatların nəticələrinə dair müəssisəyə çıxarışı verməlidir. Həmin çıxarışda bütün gündəlik əməliyyatların nəticələri və hesabda olan pul vəsaitinin günün əvvəlinə və sonuna olan qalığı göstərilir. Eyni zamanda bank çıxarışına aparılan əməliyyatlırı təsdiq edən sənədlər əlavə olunur. Müəssisənin mühasibatlığında əks etdirilmiş əməliyyatların düzgünlüyü ilkin sənədlərlə yoxlanılır və müəyyən səhvlər aşkar edildikdə banka məlumatlar verilir.
Bankdakı hesablaşma hesabında saxlanılan pul vəsaitilərinin mövcudluğu və hərəkəti hesablar Planında müəyyən olunmuş 51«Hesablaşma hesabı»nda uçota balınır. Hesab aktiv hesabdır.
51 «Hesablaşma hesabı»nın debitində müəssisənin hesablaşma hesabına pul vəsaitlərinin daxil olması, kreditində isə onların həmin hesabdan sislinməsi əks etdirilir. Hesablaşma hesabı üzrə əməliyyatlar mühasibat uçotunda həmin hesab üzrə bank çıxarışları və onlara əlavə edilən pul-hesablaşma sənədlərinə əsasən əks olunur.
Hesablar Planında 50 «Kassa», 51 «Hesablaşma hesabı» hesablarından başqa 55 saylı «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabı da nəzərdə olunmuşdur. 55 «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabı milli və xarici valyuta ilə ölkə ərazisində və xaricdəki akkreditivlərdə, çek kitabçalarında və digər ödəmə sənədlərində (veksellərdən başqa) cari, ayrı və digər xüsusi hesablarda olan pul vəsaitlərinin mövcudluğunu və hərəkəti, həmçinin məqsədli maliyyələşdrmə üzrə vəsaitlərin (daxilolmaların) ayrıca saxlanmasının nəzərdə tutulmuş hissəsinin hərəkəti haqqında məlumatların ümumiləşdirilməsi üçün istifadə edilir.
55 «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabı üzrə aşağıdakı subhesablar açıla bilər:
55-1 «Akkreditivlər»,
55-2 «Çek kitabçaları» və başqaları.
Akkreditiv hesablaşma formasında alıcı ilə satıcı müəssisə arasındakı məhsul alqı-satqısı üzrə aparılan hesablaşmalarda istifadə olunur. Akkreditivlər formasında hesablaşmaların həyata keçirilməsi Azərbaycan Respublikasının müvafiq normativ sənədləri ilə nizamlanır.
Bu hesablaşma formasında mal alan müəssisə yazılı formada ona xidmət edən banka akkreditivin açılmasına dair göstəriş verir. Həmin sənəddə malsatanın adı, ünvanı, akkreditiv məbləği, etibarlılıq vaxtı, alınacaq malın adı və pul məbləğinin malsatana ödənməsi üçün təqdim olunacaq sənədlər və digər lazımi məlumatlar öz əksini tapmalıdır.
Akkreditivin ödənilməsindən sonra alıcının bankına qəbz göndərilir və onun əsasında malalanın hesabından pul vəsaiti silinir.
Pul vəsaitlərinin akkreditivlərə köçürülməsi 55 «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabının debitində, 51 «Hesablaşma hesabı», 52 «Valyuta hesabı», 90 «Qısamüddətli bank kreditləri» və digər müvafiq hesabların kreditində əks etdirilir.
55 «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabında uçota alınmış Akkreditivlərdə olan vəsaitlər istifadə olunduqca (bankın çıxarışlarına əsasən) bir qayda olaraq 60 «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabının debitinə silinir. Akkreditivlərdəki istifadə olunmayan vəsaitlər bank tərəfindən onların köçürüldüyü hesaba bərpa olunduqda 51 «Hesablaşma hesabı», yaxud 52 «Valyuta hesabı»nın debitində və 55 «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabının kreditində əks olunur.
Əmtəə – material qiymətlilərinin alınması, xidmətlər göstərilməsi ilə əlaqədar olaraq hesablaşmalarda çek kitabçalarından istifadə oluna bilər. Bunların uçotu 55 «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabının 55/2 «Çek kitabçaları» subhesabında aparılır.
Çeklərlə hesablaşmaların aparılması qaydaları bankların təminatları əsasənda nizamlanır.
Çek kitabçaları verilərkən vəsaitəlrin deponentləşdirilməsi 55 «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabının debitində, 51 «Hesablaşma hesabı», 52 «Valyuta hesabı», 90 «Qısamüddətli bank kreditləri» və digər müvafiq hesabların kreditində əks etdirilir. Bankdan alınmış çek kitabçaları üzrə məbləğlər, müəssisənin verdiyi çeklər ödəndikcə, yəni bank ona təqdim edilən çeklərin məbləqlərini ödədikcə (bank çıxarışlarını əsasən) 55 «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabının kreditindən hesablaşmaların uçotunu aparamaq üçün nəzərdə tutulan hesabların (76 «Müxtəlif debitor və kreditorlar hesablaşmalar və s.») debitinə yazılmaqla silinir. Verilmiş, ancaq bank tərəfindən ödənilməmiş (ödənmək üçün təqdim edilməmiş) çeklərdən məbləğlər 55«Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabında qalır. 52-2 «Çek kitabçaları» subhesabı üzrə qalıq bank çıxarışında göstərilən qalıqla uyğun olmalıdır. Banka qaytarılmış məbləğlər (istifadə olunmayan qalıq) 51«Hesablaşma hesabı», yaxud 52«Valyuta hesabı» ilə müxabirləşməklə 55 «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabının kreditində əks etdirilir.
55-2 «Çek kitabçaları» subhesabı üzrə analtik uçot alınmış hər bir çek kitabçası üzrə aparılır.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində bir sıra müəssisələr təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarının həyata keçirilməsində bankdakı valyuta hesablarından istifadə edirlər. Bununla əlaqədar olaraq müəssisələrdə bankda vəlyuta hesabı açılır.
Bankda valyuta hesabının açılması hesablaşma hesabının açılmasna oxşar qaydada aparılır. Əgər müəssisə valyuta hesabını özünün hesablaşma hesabı olan bankda açmaq istəyirsə belə halda müəssisə ancaq müəyyən olunmuş qaydada hesabın açılmasına dair ərizə, müəssisə rəhbəri, onun müavini və baş mühasibin imza nümunələrini və müəssisənin möhürünün əksini göstərən kartoçka və vergi ödəyicisinin identifikasiya nömrəsinə dair bildiriş təqdim etməlidir.
Bank valyuta hesabı açılan müəssisədən xarici valyuta ilə aparılan əməliyyatlara görə komision xərcləri tutur. Komision xərclərinin tutulma faizi hər bir bankın özü tərəfindən müəyyən olunur. Bundan başqa müəssisələr bankın xidmət etdiyi bütün valyuta əməliyyatlarının aparılması ilə əlaqədar müəyyən xərc də ödəməlidirlər.
Valyuta hesabında pul vəsaitlərinin sintetik uçotu 52 saylı «Valyuta hesabı»nda aparılır, bu hesab ölkə ərazisində və xarici banklardakı valyuta hesablarında olan xarici valyuta ilə pul vəsaitlərinin mövcudluğunu və hərəkəti haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.
52 «Valyuta hesabı»nın debitində müəssisənin valyuta hesabına daxil olan pul vəsaitləri, kreditində isə onların həmin hesablardan silinməsi əks etdirilir. Müəssisənin valyuta hesabının krediti və ya debitinə səhvən yazılmış və bank çıxarışlarının yoxlanılması zamanı aşkar edilmiş məbləğlər 63 saylı «İddialar üzrə hesablaşmalar» hesabında əks etdirilir.
Valyuta hesabı üzrə əməliyyatlar mühasibat uçotunda ğank çıxarışlarına və onlara əlavə edilən pul hesablaşma sənədlərinə əsasən əks etdirilir.
52 «Valyuta hesabı»nın aşağıdakı subhesabları açıla bilər:
52-1 «Ölkə daxilində valyuta hesabları»
52-2 «Xaricdəki valyuta hesabları»
52 «Valyuta hesabı» üzrə analtik uçot xarici valyuta ilə pul vəsaitlərinin saxlanması üçün bank idarələrində açılmış hər bir hesab üzrə aparılır.
Xarici valyuta əməliyyatlarının uçotunun təşkilində müəssisələrdə xarici valyuta vəsaitlərinin məzənnə fərqinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi prinsiplərinin düzgün yerinə yetirilməsi mühüm məsələdir. Bunu nəzərə alaraq Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyi 16 sentyabr 1994-cü il tarixli qərarı ilə xarici valyuta vəsaitlərinin məzənnə fərqinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi qaydalarını müəyyən etmişdir.
Müəssisə xarici valyuta üzrə bütün əməliyytları Azərbaycan Respublikası Milli Bankının əməliyyatın baş verdiyi tarixə mövcud valyuta məzənnələrinə uyğun olaraq qiymətləndirir və valyuta hesablarındakı valyutaları hər dəfə məzənnələr dəyişdikcə yenidən qiymətləndirir.
Valyuta hesabındakı valyutaların (növlər üzrə) Milli Bankın məzənnələrinə uyğun olaraq hər dəfə yenidən qiymətləndirildiyi zaman dövr üzrə artan məzənnə fərqi həmin valyutaların istifadə məqsədləri nəzər alınmaqla müvafiq hesablarda uçota alınır.
Bank hesabları, öhdəlikləri və hesablaşmaları üzrə xarici valyuta əməliyyatları, eləcə də xarici valyuta ilə daxil olmuş material qiymətliləri, qeyri-maddi aktivlər, qiymətli kağızlar və əmlakın digər növləri mühasibat uçotunda əməliyyatın aparılma tarixində Milli Bankın qüvvədə olan valyuta məzənnələri üzrə xarici valyutanın yenidən haqq – hesab edilməsi yolu ilə qiymətləndirilərək müəyyən edilmiş məbləğdə valyuta hesablaşmalarının və tədiyyələrinin analitik uçotunda da göstərilir.
Banklarda və digər kredit idarələrindəki valyuta hesablarında olan vəsait qalıqları, pul sənədləri də daxil olmaqla digər pul vəsaitləri, qiymətli kağızlar, xarici valyuta ilə debitor və kreditor borcları maliyyə (mühasibat) hesabatlarında hesabat dövrünün sonuncu gününə Milli Bankın valyuta məzənnələri üzrə xarici valyutaların yenidən haqq-hesab edilməsi yolu ilə qiymətləndirilərək müəyyən edilmiş məbləğdə manatla əks etdirilir.
Müəssisənin sərəncamında dövriyyə vəsaiti, eyni zamanda təsisedici sənədlərə uyğun oalarq müəssisədə nizamnamə kapitalı kimi mövcud olan xarici valyuta vəsaitləri üzrə məzənnə fərqi il ərzində 52 «Valyuta hesabı»nın və 83 «Gələcək dövrün gəlirləri hesabı»nın müvafiq subhesablarında uçota alınır.
Qısa və uzun müddətli borclar kimi mövcud olan xarici valyuta üzrə məzənnə fərqi həmin borclar qaytarılana qədər pul vəsaitlərini uçota alan hesabların və 94 saylı «Qısamüddətli borclar» və 95 saylı «Uzunmüddətli borclar» hesablarının müvafiq subhesablarında uçota alınır. Uzunmüddətli və qısamüddətli kredit kimi dövriyyədə olan xarici valyuta üzrə məzənnə fərqi həmin kreditlər qaytarılanadək 52 «Valyuta hesabı», 90 «Qısamüddətli bank kreditləri» və 92 «Uzunmüddətli bank kreditləri» hesablarında uçota alınır.
Xarici valyuta ilə aparılan əməliyyatlar üzrə məzənnə fərqləri, o cümlədən mühasibat balansının tərtib edildiyi tarixə borcların yenidən qiymətləndirilməsindən olan fərqlər il ərzində 83 «Gələcək dövrlərin gəlirləri hesabı»nda uçota alınır və ilin sonunda müvafiq borclar qaytarılanadək edilən güzəştlər alınmaqla 80 «Mənfəət və zərər hesabı»na aid edilir.