Dünya auditinin təkamül mərhələləri (III hissə)

Oxunma sayı: 125

Müasir dünya auditinin təkamülü (III hissə)
II hissəyə nəzər yetirmək üçün keçidə daxil olun

Uzun bir tarix ərzində bir proses olaraq audit üç inkişaf mərhələsindən keçmişdir:

– təsdiqedici audit (XIX əsrin sonu – XX əsrin 30-cu illəri);

– sistem-yönümlü audit (XX əsrin 40-cı-80-ci illəri);

– riskə əsaslanan audit (XX əsrin 90-cı illəri – XXI əsrin əvvəlləri).

Riskə əsaslanan audit təsdiqedici və sistemyönümlü auditin müsbət tərəflərini özündə cəmləşdirən bir prosesdir. Audit sahəsində tanınmış amerikalı mütəxəssis Cek Robertson auditin sahibkarlıq riskinin azaldılmasına yönəlmiş fəaliyyət olduğunu vurğulayaraq, məhz bu audit haqqında yazırdı. Riskə əsaslanan audit konsepsiyası, aşağı riskli sahələrdə auditi əhəmiyyətli dərəcədə asanlaşdıran daha yüksək risklərə malik sahələrdə auditor işi konsepsiyasına əsaslanır.

Bu auditin xüsusiyyəti, birincisi, xarici və daxili auditin sıx qarşılıqlı əlaqəsidir. Çünki auditor yoxlamasının ilkin mərhələsində daxili nəzarət sistemlərinin keyfiyyəti qiymətləndirilir. İkincisi, auditor yüksək risklə bağlı fəaliyyət sahələrini və təsərrüfat əməliyyatlarını müəyyən edir və bu əməliyyatlar üzrə geniş audit sübutlarını cəlb etməklə auditor yoxlamasını aparır. Bu zaman sistemə nəzarət edən insanlara baxırlar və onların qəbul etdikləri idarəetmə qərarlarına qiymət verirlər. Doğrulama müəssisənin şərtlərinə əsasən, işindəki əngəllərə (kritik məqamlara) əsasən seçilmiş şəkildə aparılır. Bu mərhələdə auditin əhəmiyyəti, audit riski, nümunə kimi baza anlayışları birdəfəlik formalaşmışdır.

Audit bu mərhələyə 1990-cı illərin ortalarında daxil olub, o zaman mahiyyət üzrə audit və nəzarət vasitələrinin auditi öz rolunu maksimum dərəcədə yerinə yetirib və müasir risk – yönümlü auditə gətirib çıxardı. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, “risk” anlayışı 90-cı illərin auditorları üçün heç də tamamilə yeni bir şey deyildi. Bunu hələ 1970-ci illərdən auditor riski modelinin mövcudluğu da sübut edir. Belə ki, auditin standartları haqqında əsasnamə (SAS 55) auditordan auditor yoxlamasının planlaşdırılması üçün tələb olunan səviyyədə daxili nəzarətin başa düşülməsini tələb edirdi.

Lakin daxili nəzarətin effektivliyinin yoxlanılmasını tələb etmirdi. Nəticədə, risk və nəzarətin nisbətən dar interpretasiyası nəticəsində auditorlar diqqəti biznes riskinin daha geniş təsəvvürünə deyil, maliyyə hesabatlarının əhəmiyyətli dərəcədə təhrif edilməsi riskinə yönəltməyə meyl edirdilər. Auditor ictimaiyyəti tərəfindən riskin qəbul edilməsi 1992 – ci ildə “daxili nəzarət-konseptual əsaslar” hesabatının buraxılması ilə əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməyə başladı. Burada ilk dəfə olaraq auditorlara və mühasiblərə adi mühasibat səhvinin riskindən fərqlənən risk və daxili nəzarət baxışları təqdim edilmişdir.

Auditin inkişaf mərhələlərinin icmalının sonunda qeyd etmək lazımdır ki, müasir audit özündə hər üç təkamül formalarının xüsusiyyətlərini ehtiva edir. Belə ki, hazırda auditi təsdiqləyən əsasən qanunla məcburi audit aparmağa borclu olan subyektlər üçün keçirilir. Bununla yanaşı, o, mülkiyyətçilərin, top-menecerlərin dəyişdiyi və yeni vəzifəyə qədəm qoyarkən, biznes təşkilatçıları əmin olmaq istəyirlər ki, rəsmi hesabatlarda verilən məlumatlar etibarlıdır. Müəssisənin vahid əmlak kompleksi kimi alınması, birləşmə və satınalma əməliyyatları zamanı auditin təsdiqlənməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Sistem-yönümlü auditin elementləri o halda baş verir ki, auditor öz müştərilərinin biznesinin təşkilatçıları və icraçıları arasında qarşılıqlı münasibətləri öyrənir. Səhvlərin qarşısını almaq üçün hər bir müştərinin idarəetmə sisteminin səmərəliliyinin artırılmasına diqqət yetirirlər. İlk növbədə, təsərrüfatdaxili nəzarət sistemlərinin təkmilləşdirilməsinə dair tövsiyələr, aşkar edilmiş qeyri-dəqiqliklərin, idarəetmə və maliyyə uçotunun təşkilində zəif tərəflərin aradan qaldırılması üçün ətraflı tövsiyələr verilir.

Beləliklə, audit fəaliyyəti daha müxtəlif və mürəkkəb hala gəlir.