Mühasibat uçotu - inkişaf mərhələləri (21-ci hissə)

Oxunma sayı: 152

Mühasibat uçotu – inkişaf mərhələləri (21-ci hissə)
20-ci hissəyə nəzər yetirmək üçün keçidə daxil olun

Fransız mühasibat modeli XIX əsrdə

Fransız alimləri hesab edirdilər ki, mühasibat uçotu siyasi iqtisadiyyatın bir hissəsidir. Hesabdarlığın maddi təbiətinin özü ondan ibarət idi ki, maddi dəyərlərin hər bir növü müəyyən hesaba uyğun idi, buradan da dəyərlərin tipinə görə hesabların təsnifatı formalaşırdı. Bütün hesablar real və rasional dəyərlərin uçotu üzrə bölünürdü. Real hesablar şəxsi və maddi dəyərlərin hesablarına, maddi dəyərlərin hesabları isə əsas və dövriyyə vəsaitlərinin hesablarına bölünürdü. Dövriyyə vəsaitlərinin hesablarına kapital hesabları və bütün səmərəli hesablar daxil edilmişdi.

Mühasibat uçotu üzrə iqtisadi aspektlərin üstünlüyü fransız məktəbinin ən böyük alimlərinin əsərləri üçün xarakterikdir: J.Q. Kursel-Senel, L. Sey, A. Gilbo və E.P. Leote.

Kursel-Senel uçot nəzəriyyəsini təsərrüfat proseslərini əks etdirən tətbiqi iqtisadiyyat və onların idarə edilməsi üsulu kimi yaratmışdı. Onun ikili qeydiyyatı obyektiv şəkildə qanuniləşdirilmiş mena (mübadilə) kimi şərh edilməsi mühasibat nəzəriyyəsinə böyük təsir göstərmişdi. Kursel-Senel mühasibatın idarəetmə məqsədlərini vurğulamış, mühasibləri səhvlərin ehtimalının azaldılması üçün məlumatların artıq kəsrindən xəbərdar etmişdi.

L. Sey uçotda nəzarəti başlıca şey hesab edirdi, nəzarətdə isə ən mühüm olan – dəyərdir, qiymətlərin bazar dəyişməsi zamanı maya dəyəri təsərrüfat həyatının parametrinə çevrilir. Sey, həqiqi mənfəətin yalnız ilkin balansdan ləğvetmə balansına qədər olan dövr üçün müəyyən edilə biləcəyini vurğulamışdı.

E.P. Leote və A. Gilbo fransız mühasibatlıq məktəbində, sonra isə ümumdünya mühasibatlıq ədəbiyyatında sırf iqtisadi istiqaməti yaratmışdılar. Mühasibat uçotu hesabların qurulmasının və iqtisadi kəmiyyətlərin hesablanmasının riyazi intizamı kimi nəzərdən keçirildi. Mühasibat ideyalarını dar praktiki vəzifələrdən ayırmaq üçün mühasibat elmini təcrübədən ciddi şəkildə fərqləndirirdilər.

Leote və Gilbo uçotun üç funksiyası doktrinasını irəli sürdülər:

1) obyektlərin təsnifatı, xüsusi məntiqin inkişafı ilə əlaqəli mühasibat uçotu;

2) sosial, sinfi maraqların müqayisəsi;

3) iqtisadi, uçot məlumatları vasitəsilə təsərrüfat proseslərinin idarə edilməsinə imkan verən proseslər.

Nəzəriyyəçilərin fikrincə, ikili qeydiyyat mübadilə şərtlərindən irəli gəlirdi. Bütün mübadilə aktları xarici və daxili aktlara bölünürdü. Uçotda hər bir əməliyyat öz hesablarının diaqrafik formulu ilə ifadə edilirdi. Xarici mübadilə aktları kənar müəssisələr və şəxslərlə əlaqəli idi, daxili mübadilə aktları isə müəssisənin öz daxilində gedirdi. Müəlliflər iqtisadi əməliyyatın elementar modelini qurdular və mühasibat nəzəriyyəsinin mülkiyyətinə çevrilmiş hesabların kompleks təsnifatını, sifariş hesablarının və metodların tətbiqini inkişaf etdirdilər. Leoto və Gilbo üçün uçot – bu hesabların aparılması idi, onların köməyilə iqtisadi həyat faktlarının qeydiyyatı, sistemləşdirilməsi və əlaqələndirilməsi mümkün olurdu. Balans ikili qeydiyyatın nəticəsi idi və hesablarla müəyyən edilirdi, aktiv və passiv kütlələri bərabərləşdirirdi.

Aktiv olanlar əsas vəsaitləri, dövriyyə vəsaitlərini, xərclənən vəsaitləri, debitorlarda vəsaitləri və zərərləri ehtiva edirdi; passivlər isə – şəxsi vəsaitləri, kreditorların vəsaitlərini və gəlirləri ehtiva edirdi. Tənzimləyici hesablar balansa daxil edilirdi və bununla da iki balans yaradılmışdı: “brutto” – tənzimləyici maddələr ilə və “netto” – onlarsız. Balans dəyəri maya dəyəri ilə qiymətləndirilən hesablar sistemi ilə müəyyən edilirdi və balans daimi ehtiyatların ifadəsi kimi çıxış edirdi.