Mümkün xalis satış dəyəri

posted in: Xəbər | 0
birbank biznes

“EHTİYATLAR ÜZRƏ” KOMMERSİYA TƏŞKİLATLARI ÜÇÜN 8 №-li MİLLİ MÜHASİBAT UÇOTU STANDARTININ 26-cı maddəsinə uyğun olaraq, ehtiyatların ilkin dəyəri hər hansı səbəbdən tam əvəzləşdirilə bilmədikdə, bu dəyər mümkün xalis satış dəyərinədək silinməlidir.

Məsələn, ”Xəzər” şirkəti müxtəlif növ ehtiyatlara sahibdir.  31.12.2006-cı il tarixində ehtiyatlar siyahısı aşağıdakılardan ibarət idi:

Maddə             Dəyər         Ehtimal edilən        Aşağı qiymətə satılmanın

(manat)          satış qiyməti                            səbəbi

40 Televizor     4000                5600

25 Kamera       3750               3250            3 kameranın qabı korlanmışdır

100 Radio        5000               2600            tələbat aşağı olduğu üçün satış qiymətləri endirilmişdir

10 Teleskop     7750               13500

Kameralar və radiolar daha aşağı olan dəyərlə qiymətləndirilməlidirlər.

Televizor                       4000 manat

Kamera                         3250

Radio                             2600

Teleskop                        7750

17600 manat

Hazırkı standartın 27-ci maddəsinə uyğun olaraq, ehtiyatlar ilkin dəyər və mümkün xalis satış dəyəri müqayisə edilərək, bu dəyərlərdən daha aşağı olanı ilə qiymətləndirildikdə, bu proses grup şəklində deyil, maddəbəmaddə aparılmalıdır. Buna baxmayaraq, bəzi hallarda bir-biri ilə bağlı və ya oxşar olan obyektləri birləşdirmək məqsədə uyğun sayılır. Belə vəziyyət eyni çeşidli və təyinatlı, bir coğrafi ərazidə istehsal edilmiş və satılan, eyni cür istifadə edilən, təcrübədə eyni çeşidli mallardan ayrı qiymətləndirilməsi mümkün olmayan və mümkün xalis satış dəyəri ilkin dəyərdən aşağı salan halın təsirinə məruz qalan ehtiyatların maddələri ilə baş verə bilər.

Məsələn, yuxarıda qeyd edilmiş nümunədə üç ədəd kameranın qabında nöqsan aşkar edilmişdir və buna görə də, həmin kameraların mümkün satış dəyəri aşağı olacaqdır. Belə olan halda, kameraların dəyərini müəyyən edərkən, onların hər birinin dəyərini ayrıca hesablamağa ehtiyac yoxdur. Yalnız nöqsanlı üç kameranın dəyərini daha aşağı qiymətlə ayrıca müəyyən edilməlidir. 

Radiolara gəldikdə isə, tələbatın aşağı düşməsi faktoru bu ehtiyatların hər hansı ayrıca maddəsinə deyil, ümumilikdə bütün bu ehtiyatlar qrupuna təsir göstərmişdir. Belə olan halda, radioların hər birini ayrıca deyil, bütün bu 100 ədəd radio aparatını qrup şəklində yenidən qiymətləndirmək lazımdır.

Xidmət sahəsinə aid müəssisələrin sahib olduğu ehtiyatlara gəldikdə isə, onların dəyəri ehtiyatın ilkin dəyəri daxil olmaqla, görülmüş işə (və ya müqaviləyə) uyğun olaraq hesablanır. Beləliklə, xidmət sahəsinə aid müəssisələrin sahib olduğu ehtiyatların dəyəri bura daxil olan ayrı-ayrı maddələrə uyğun olaraq deyil, görülən işlərə əsasən qiymətləndirilir.

Məsələn, ”Kainat” şirkəti kompyuter avadanlıqları sahəsində xidmət göstərən müəssisədir. Onun əsas fəaliyyət növü müxtəlif kompyuter proqramlarının  təmin edilməsi və məsləhətlərin verilməsindən ibarətdir. Lakin, bəzi hallarda müəssisə həmçinin, təmir və təkmilləşdirmə işlərini də həyata keçirir və bu məqsədlər üçün müxtəlif kompyuter komponentlərinə sahibdir.

Ehtiyatlar bütün işlər və ya müştərilər üzrə bölüşdürülməlidir və “ilkin dəyər ilə mümkün xalis satış dəyəri müqayisə edilərək, bu dəyərlərdən daha aşağı olanın” bu yolla müəyyən edilməsi bütün ehtiyatları toplayaraq onların həmin üsulla qiymətləndirilməsindən daha asandır. 

Hazırkı standartın 28-ci maddəsinə uyğun olaraq, mümkün xalis satış dəyərinin qiymətləndirilməsi üçün qiymətləndirilmənin aparıldığı tarixdə satılması ehtimal edilən ehtiyatların dəyərinə dair mövcud olan dəlillərdən daha etibarlısına istinad  edilir. Bura hesabat dövrü bitdikdən sonra əldə etmək mümkün olan informasiya daxildir.

Məsələn, ”Kainat” şirkətinin ehtiyatlarında 31.12.2006 –cı il tarixində ədədini 1000 manata aldığı 40 ədəd kompyüter mövcuddur. ABC Co şirkəti kompyüterlərini yanvar ayında satışa çıxararaq, hər bir ədədinin qiymətini 1250 manat təyin edir, çünki mallar əldə edildiyi zaman onların bazar qiyməti məhs 1250 manat təşkil edirdi. Lakin, ABC Co şirkətinin bazarda mövcud olan rəqibləri kompyüterlərin eyni modelinin qiymətini 900 manatadək aşağı endirdiyi üçün, şirkət öz mallarının heç birini sata bilməmişdir.

 

Hesabat dövrü bitdikdən sonra məlum olmuşdur ki, bu kompüterlərin mümkün satış dəyəri yalnız 900 manat təşkil edir.

 

Hesabat dövrünün sonunadək kompyüterlərin mümkün satış dəyərinin 1000 manatdan yuxarı olduğu zənn edilsədə, yeni informasiyaya əsasən, onların mümkün satış dəyəri yalnız 900 manat təşkil edir. Bu yeni informasiyadan ehtiyatların qiymətləndirilməsi zamanı istifadə edilməlidir və beləliklə, müəssisənin ehtiyatlarında mövcud olan kompyüterlər 40000 manat dəyərində deyil, yalnız 36000 manat dəyərində əks etdirilməlidir. 

Hazırkı standartın 29-cu maddəsində ehtiyatların istehsalı üçün nəzərdə tutulmuş xammal və digər materialları alan istehsalçılar ilə baş verə biləcək hallar müəyyən edilmişdir. Belə müəssisələr normal şəraitdə 3 növ ehtiyatlara sahib ola bilərlər:

  • Xammal
  • İstehsalda bitirilməkdə olan məhsullar
  • Hazır məhsul

Bu ehtiyatların hər bir “növünün” qiymətləndirilməsi zamanı, onların ilkin dəyəri və mümkün xalis satış dəyəri nəzərə alınaraq, bu iki dəyərdən daha kiçik olan dəyər seçilərək maliyyə hesabatlarında əks etdirilməlidir.

Bəzi hallarda, ehtiyatda olan xammalın qiymətləndirilməsi zamanı onun mümkün xalis satış dəyərinin ilkin dəyərindən aşağı olduğu aşkar edilə bilər. Belə olan təqdirdə, bu xammalın ilkin dəyər və ya mümkün xalis satış dəyəri ilə qiymətləndiriləcəyi yalnız onlardan istehsal ediləcək hazır məhsulun xalis satış dəyərindən asılıdır.

Bu xammaldan istehsal ediləcək hazır məhsulun mümkün xalis satış dəyəri onun ilkin dəyərindən hələ də yüksək olduqda, müvafiq xammal da mümkün xalis satış dəyəri ilə deyil, ilkin dəyərlə qiymətləndirilməlidir. Lakin, bu xammaldan istehsal ediləcək hazır məhsulun mümkün xalis satış dəyəri onun ilkin dəyərindən aşağı olduqda, müvafiq xammal da ilkin dəyəri ilə deyil, mümkün xalis satış dəyəri ilə qiymətləndirilməlidir.

Məsələn, ”İlklər” şirkəti ASD101adlanan silikon çip əsasında qurulmuş kompyüterlər  istehsal edir. Hər bir hazır kompyüterin ümumi ilkin dəyəri 550 manat, onun satış dəyəri isə 600 manat təşkil edir.

”İlklər” şirkətinin 31.12.2006-cı il tarixində ehtiyatlarında 200 ədəd ASD101 komyuter çipi mövcud idi və bu kompyuter komponentinin hər biri üçün müəssisə 250 manat ödəmişdir. Lakin, 31.12.2006-cı il tarixində müasir texnologiyalar bazarında ASD101 çiplərinin xalis satış dəyəri cəmi 150 manat təşkil edir. Belə olan halda sual yaranır: müəssisənin ehtiyatlarında olan ASD101 çipləri 250 manat, yoxsa 150 manata qiymətləndirilməlidir?

 

Hazır məhsulun mümkün xalis satış dəyərinin (bizim nümunədə satış dəyərinin) 600 manat olaraq qaldığını və ya ən azı ilkin dəyəri olan 550 manatdan yuxarı olduğunu nəzərdə tutsaq, kompyuter çipləri də ilkin dəyərlə (bir ədədinin qiyməti 250 manat, ümumiyyətlə isə 50000 manat) qiymətləndirilməlidirlər. 

 

Lakin, kompyuter çiplərinin qiymətinin aşağı düşməsi səbəbindən kompyüterlərin mümkün xalis satış dəyəri də aşağı düşərək artıq 500 manat təşkil etdikdə, ehtiyatda olan çiplər hərəsi 150 manat, ümumiyyətlə isə 30000 manata qiymətləndirilməlidirlər. 

Hazırkı standartın 30-cu maddəsinə uyğun olaraq, əvvəlki dövrlərdə ehtiyatların ilkin dəyərindən aşağı olan hər hansı dəyərə qədər silinməsi hallarını yaratmış səbəblər artıq mövcud olmadıqda və ya iqtisadi vəziyyətin dəyişməsi səbəbindən mümkün xalis satış dəyərinin artmasına dair açıq-aydın dəlil mövcud olduqda, silinmiş məbləğ ehtiyatların yeni balans dəyərini ilkin dəyər və yenidən qiymətləndirilmiş mümkün xalis satış dəyərindən daha az olan dəyərə uyğunlaşdırılmaqla bərpa olunur.

Məsələn, “Piramida” müəssisəsinin anbarında 30.09.2005-ci il tarixində 10000 manat məbləğinə alınmış 50 kq mis məftil (1 kiloqramı 200 manatdan) mövcuddur. 31.12.2005-ci il tarixində bazarda mis məftilinin 1 kiloqramının qiyməti 150 manatadək düşür və bunun nəticəsində müəssisənin bu ehtiyatının mümkün xalis satış dəyəri artıq 7500 manat (50*150) təşkil edir.

31.12.2006-cı il tarixində bazarda mis məftilinin 1 kiloqramının qiyməti 250 manatadək qalxır və həmin 50 kq mis məftil hələ də istifadə edilməyərək müəssisənin anbarında qalır.

Beləliklə, 31.12.2006-cı il tarixində biz ilkin dəyər və mümkün xalis satış dəyərini müqayisə etsək, artıq ilkin dəyərin (1 kq qiyməti 200 manat) daha aşağı olduğunu müəyyən edərik.

Belə hallarda, hazırkı standartın 30-cu maddəsinə uyğun olaraq, əvvəllər silinmiş məbləğ bərpa edilməlidir və yeni qiymətləndirmə (ilkin dəyər və mümkün xalis satış dəyərinə əsaslanan) aparılmalıdır. Mümkün xalis satış dəyərinin artması ilə əlaqədar olaraq, ehtiyatların silinmiş dəyərinin hər hansı bərpa məbləği ehtiyatların dəyərinin bərpası dövründə xərc kimi tanınmış miqdarının azalması kimi tanınmalıdır.

Yuxarıda qeyd edilmiş misalda istinad olunmuş  tarixdən istifadə etsək, 01.01.2006-cı il tarixində hesabat dövrünün əvvəlinə olan ehtiyatların dəyəri 7500 manat təşkil edir.

 

2006-cı il ərzində bazarda misin qiyməti artır və beləliklə, 2005-ci ildə silinmiş məbləğin artıq bərpa edilməsi tələb olunur. Beləliklə, ehtiyatın balans dəyəri kimi indi onun ilkin dəyəri istifadə edilir. 

 

Beləliklə, bu əməliyyat mühasibat uçotu kitablarında aşağıdakı kimi qeydə alınmalıdır:

            Dt Material ehtiyatları (201)     2500

            Kt Satışın maya dəyəri (701)   2500


Print Friendly, PDF & Email