Qeyri-sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlirlər nədir?
Gəlirlər iki qrupa ayrılır:
- muzdlu işdən əldə edilən gəlirlər;
- muzdlu işə aid olmayan fəaliyyətdən gəlirlər.
Muzdlu iş əmək müqaviləsi əsasında çalışdığınız işdir. Muzdlu işə aid olmayan fəaliyyətdən gəlirdən biri qeyri-sahibkarlıqdan gəlirlərdir. Sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlirlərlə buradan ətraflı tanış olmaq olar.
Vergi Məcəlləsinə görə (maddə 13.2.37) şəxsin gəlir götürməsi üçün xidmət göstərilməsi sahibkarlıq fəaliyyəti sayılır. Lakin vergi qanunvericiliyində müəyyən istisnalar var – bir sıra fəaliyyət sahələri məcəllədə qeyri-sahibkarlıq kimi təsnif olunur. Məsələn, notarius mütəmadi fəaliyyət göstərərək xidmət göstərir, amma o, sahibkar hesab edilmir. Notariat xidmətləri xüsusi hal olaraq qeyri-sahibkarlıq fəaliyyəti hesab olunur.
Məcəllədə qeyri-sahibkarlığın tərifi verilmir, amma sahibkarlığa aid olmayan fəaliyyətləri bu qrupa aid etmək olar. Əldə edilən faizlər, dividendlər, icarə, royalti ödənişləri belə gəlirlərə aiddir.
Qeyri-sahibkarlıq fəaliyyətinə nümunələr
Nümunə 1: Fərdi sahibkar xəz dəri məmulatlarının idxalı və satışı ilə məşğuldur. O, eyni zamanda armatur istehsal edən müəssisədə 20% paya sahibdir. 2020-ci ildə payçısı olduğu müəssisədən 650 manat faiz gəliri əldə edib. Eyni zamanda həmin ildə xəz dəri məmulatlarının satışından 35000 manat gəliri olmuşdur. O, vergini hesabladıqda həm faiz gəlirini, həm də sahibkarlıq fəaliyyətindən olan gəlirləri bəyan etməlidir.
Nümunə 2: Yuxarıdakı nümunədəki fərdi sahibkarın payçı kimi müəssisədən əldə etdiyi dividend gəlirləri də qeyri-sahibkarlıqdan gəlir sayılır.
Nümunə 3: Fərdi sahibkar özünə məxsus 2 mərtəbəli qeyri-yaşayış binasının birinci mərtəbəsində uşaq oyuncaqları satmaqla məşğuldur. İkinci mərtəbəni isə telefon təmiriylə məşğul olan sahibkarlıq subyektinə icarəyə vermişdir. 2-ci mərtəbədən əldə etdiyi icarə gəlirləri fərdi sahibkarın qeyri-sahibkarlıqdan gəlirlərinə aiddir.
Nümunə 4: Fiziki şəxs hər hansı bir ixtiranın yaxud kəşfin müəllifidir. Həmin ixtiradan, kəşfdən istifadə hüququnu başqa subyektə verir. İstifadə hüququnun verilməsinə görə fiziki şəxsin aldığı haqq – royalti şəklində gəlirdir.
Royalti (ing. royalti, orta əsr fransız dilindən roialte, lat. regalis “kral, kral, dövlət”) – patentlərin, müəllif hüquqlarının, françayzinqlərin, təbii resurslar və digər qeyri-maddi aktivlərin istifadəsinə görə adətən pul şəklində verilən mükafat növüdür.
Şirkətin vergi ödəyicisinə verilmiş borc pul ondan alınmayaraq bağışlanarsa (öz işçinə bağışlanma istisna olmaqla), bu məbləğ onun muzdlu işə aid olmayan gəlirlərinə daxil edilir.
Nümunə 5: Fiziki şəxs biznes qurmaq üçün müqavilə əsasında borc aldığı 5000 manat vəsaiti qarşı tərəf ona bağışlayır. Həmin gəlir qeyri-sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlirlərə aiddir.
Lakin əgər bu borc işəgötürən tərəfindən işçiyə verilmiş borcdursa, bu qeyri-sahibkarlıqdan deyil, muzdlu işdən gəlir kimi qiymətləndirilməlidir.
Əgər hansısa aktiv sahibkarlıqda istifadə edilmirsə onun təqdim edilməsi fiziki şəxslər üçün qeyri-sahibkarlıq gəlirlərinə aid edilməlidir. Hüquqi şəxslərə bunun heç bir aidiyyatı yoxdur, onlar üçün bütün fəaliyyət sahibkarlıq fəaliyyəti hesab edilir.
Nümunə 6: Fərdi sahibkar sahibkarlıq fəaliyyətində istifadə etdiyi kombaynı və şəxsi avtomobilini satır. Birinci sahibkarlıqdan gəlir, ikinci isə qeyri-sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlirdir. Birinci üzrə kombaynın qalıq dəyəri ilə satış dəyəri (bazar dəyəri) arasındakı fərq vergiyə cəlb olunur. İkinci isə Vergi Məcəlləsinin 102.1.7-ci maddəsinə əsasən vergidən azad edilib.
Hansısa onlayn platformalarda, digər məkanlarda müəyyən aktivlərinizin olduğunu düşünün. Aktivləriniz pul formasında, yaxud ekvivalent şəkildə pula çevrilə bilər. Bu aktivləri sonradan ilkin dəyərindən artıq qiymətə təqdim etsəniz, onların dəyərində hansısa artım müşahidə edilsə, bu fiziki şəxsin qeyri-sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlirlərə aid ediləcəkdir.
Nümunə 7: Dizayner Məmmədin forex əməliyyatlarında (xarici valyutada) sahib olduğu vəsait daha əvvəl onun tərəfindən alınarkən daha ucuz alınmış, lakin, sonradan satış gününə məzənnə fərqiylə əlaqədar daha çox manat ekvivalentinə çevrilmişdir. Aradakı fərq Məmmədin aktivlərinin ilkin dəyərinin artması olduğundan, qeyri-sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlirə daxil edilməlidir.
Bilirsiniz ki, həyatın yığım sığortası üzrə müqavilənin sonunda sığortalıya, müqavilə müddəti ərzində onun ödədiyi sığorta haqqlarının ümumi məbləğindən artıq olan, müəyyən ödəniş edilir. Qanunla artıq məbləğ qeyri-sahibkarlıqdan gəlirlərə aid edilib ödəmə mənbəyində 10 faiz dərəcəylə vergiyə cəlb edilməlidir.
Nümunə 8: Fiziki şəxs illik 450 manat ödəməklə sığorta şirkəti ilə 2 illik həyatın yığım sığortası müqaviləsi bağlayıb. Müqavilədə razılaşdırıldığı kimi, sığortalı 2 il ərzində 900 AZN ödəniş etmiş, heç bir sığorta hadisəsi baş vermədiyindən 2-ci ilin sonunda ona 3500 manat sığorta ödənişi edilmişdir. 3500 ilə 900 arasındakı fərq qeyri-sahibkarlıq fəaliyyətlərindən gəlir hesab edilməlidir.
Gördüyünüz qədər fiziki şəxsin gəlirləri həqiqətən hüquqi şəxsin gəlirlərinə nəzərən daha müxtəlif, daha rəngarəng olur. Fiziki şəxs hətta idman mərc oyunundan da pul əldə edə bilər, yaxud lotoreya bileti almış olar və bileti uduşlu çıxar.
Nümunə 9: Fiziki şəxs topaz idman oyunlarından 1200 manat uduş qazanmışdır. Uduş məbləği qeyri-sahibkarlıqdan gəlirə aiddir və ödəmə mənbəyində vergiyə cəlb edilməlidir.
Hədiyyə və miraslar vergiyə necə cəlb edilir?
Vətəndaşa müxtəlif hədiyyələr, hər hansı miras qala bilər. Belə gəlirlər sahibkarlıq fəaliyyətinizlə bağlı olmadığı üçün onları qeyri-sahibkarlıqdan başqa digər təsnifata ata bilməzsiniz.
Burada hədiyyələr, miraslar pul, həmçinin natura formasında:
- ailə üzvlərindən
- qohumlardan
- digər şəxslərdən alına bilər.
Bütün bunlar qeyri-sahibkarlıqdan gəlir şəklində dəyərləndiriləcək. Lakin işəgötürən tərəfindən alınmış hədiyyələr muzdlu işdən gəlir kimi dəyərləndirilməlidir.
Notarius, vəkil və mediatorların gəlirləri
Bunlardan başqa xüsusi notariuslar, vəkillik fəaliyyəti, mediator fəaliyyəti qeyri-sahibkarlıqdan gəlirlərə aid edilmişdir. Bu üç fəaliyyət digərlərindən biraz fərqli formada dəyərləndirilir. Yəni, qeyri-sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlirlərə nəzər salsanız görmək olar ki, onlar adətən passiv gəlirlər şəklində xarakterizə edilmişlər. Xüsusi notariusun, vəkillik fəaliyyətinin, mediator fəaliyyətinin gəlirləri aktiv fəaliyyət olsa da özünün səciyyəvi xüsusiyyətlərinə görə sahibkarlıq fəaliyyəti kimi dəyərləndirilməmişlər.
Sahibkarlıq, qeyri-sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlirlər yuxarıda sadaladıqlarımızla məhdudlaşmır. Təcrübədə bəzi fərqli gəlirlər olur ki, həmin gəlirlər Vergi Məcəlləsinin 98, 99-cu maddələrinin ümumi ruhuna uyğun olaraq sahibkarlıq yaxud qeyri-sahibkarlıq fəaliyyətlərindən gəlir şəklində dəyərləndirilməlidir.
