Blog Full

Təcrübədə rast gəlinən suallardan biri də ardıcıl 12 aylıq dövrün istənilən ayında (aylarında) vergi tutulan əməliyyatlarının həcmi 200.000 manatdan çox olan pərakəndə ticarət və ya xidmət sahəsində fəaliyyət göstərən vergi ödəyicilərinin ƏDV ödəyicisi olduqdan sonra yenidən sadələşdirilmiş verginin ödəyicisi olmaq hüququnun tənzimlənməsidir.

Sahibkarları maraqlandıran bu mövzunu iqtisadçı ekspert Anar Bayramov şərh edir:

Vergi Məcəlləsinin 218.2-ci maddəsində edilmiş dəyişikliklərdə qeyd olunan hallara aydınlıq gətirilib. Məcəllənin 218.2-ci maddəsinə edilmiş əlavəyə əsasən, bu Məcəllənin 158.2-ci maddəsinə uyğun olaraq vergi ödəyicisinin ƏDV qeydiyyatı ləğv edildikdə, o, öz fəaliyyətini həmin Məcəllənin 218.1.1-ci maddəsinə uyğun və ya gəlir (mənfəət) vergisi ödəyicisi kimi davam etdirmək barədə müraciət edə bilər.

Maddədə diqqət yetiriləsi əsas məqamlardan biri Məcəllənin 158.2-ci maddəsinə uyğun olaraq vergi ödəyicisinin ƏDV qeydiyyatının ləğv edilməsi məsələsidir. Vergi Məcəlləsinin 158.2-ci maddəsinə əsasən, vergi ödəyicisinin vergiyə cəlb olunan əməliyyatlarının ümumi məbləği əvvəlki tam 12 təqvim ayı ərzində 100.000 manatdan çox deyilsə, bu Məcəllənin 158.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan hallar istisna edilməklə, vergi ödəyicisi ƏDV-nin məqsədləri üçün son qeydiyyatın qüvvəyə mindiyi tarixdən etibarən bir il keçdikdən sonrakı istənilən vaxt qeydiyyatın ləğv olunmasına dair ərizə verə bilər.

Misal 1

ƏDV qeydiyyatında olan vergi ödəyicisinin vergiyə cəlb olunan əməliyyatlarının ümumi məbləği əvvəlki tam 12 təqvim ayı ərzində 200.000 manatdan aşağı – 150.000 manat olub. Vergi ödəyicisi müraciət edərək sadələşdirilmiş verginin ödəyicisi olmaq hüququndan istifadə etmək istəsə, ona imtina veriləcək. Çünki Vergi Məcəlləsinin 158.2-ci maddəsində vergi ödəyicisinin vergiyə cəlb olunan əməliyyatlarının ümumi məbləğinin əvvəlki tam 12 təqvim ayı ərzində 100.000 manatdan çox olmaması tələbi qoyulur.

Misal 2

Xidmət sahəsində fəaliyyət göstərən vergi ödəyicisinin ardıcıl 12 aylıq dövrün istənilən ayında (aylarında) vergi tutulan əməliyyatlarının həcmi 200.000 manatdan çox olduğu üçün 2024-cü ilin fevral ayında ƏDV qeydiyyatına alınıb. Vergi ödəyicisinin 2024-cü il noyabr ayında vergiyə cəlb olunan əməliyyatlarının ümumi məbləği əvvəlki tam 12 təqvim ayı ərzində 100.000 manatdan aşağı – 80.000 manat olub. Vergi ödəyicisi sadələşdirilmiş verginin ödəyicisi olmaq hüququndan istifadə etmək istəsə, vergi orqanı tərəfindən imtina cavabı veriləcək. Çünki Vergi Məcəlləsinin 158.2-ci maddəsində ƏDV-nin məqsədləri üçün son qeydiyyatın qüvvəyə mindiyi tarixdən etibarən bir il keçməsi tələbi qoyulub. Misalımızdakı vergi ödəyicisi 2024-cü ilin fevral ayında ƏDV qeydiyyatına alındığı üçün 2024-cü ilin noyabr ayındakı müraciəti Vergi Məcəlləsinin 158.2-ci maddəsinin tələblərinə uyğun deyil.

Misal 3

Pərakəndə ticarət fəaliyyəti ilə məşğul olan vergi ödəyicisi 2023-cü ilin sentyabr ayında ƏDV qeydiyyatına alınıb. Vergi ödəyicisi 2024-cü ilin oktyabr ayında sadələşdirilmiş verginin ödəyicisi olmaq hüququndan istifadə etməklə bağlı vergi orqanına müraciət edib. O, fikrini onunla əsaslandırıb ki, əvvəlki tam 12 təqvim ayı ərzində vergiyə cəlb olunan əməliyyatlarının ümumi məbləği 70.000 manat olub. Bu zaman vergi orqanı 2024-cü ilin bitməsini gözləməyərək vergi ödəyicisinin 1 oktyabr 2024-cü il tarixdən sadələşdirilmiş vergi mükəlləfiyyətini aktiv edəcək.

Mənbə: vergiler.az

Azərbaycanın iqtisad elminə ağır itki üz verib – görkəmli iqtisadçı alim, iqtisad elmləri doktoru, əməkdar müəllim, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin (UNEC) “Maliyyə və audit” kafedrasının məsləhətçi-professoru Qəzənfər Abbasov 2024-cü ilin may ayının 6-da 86 yaşında vəfat edib.

İqtisadçı alim Qəzənfər Abbasov iqtisadçıların, maliyyəçilərin, mühasiblərin, Azərbaycan iqtisadiyyatının müxtəlif sahələrində çalışan mütəxəssislərin şəxsiyyətinə və elminə hörmət etdiyi, vətənpərvər ziyalılarımızdan olub.

Öz sahəsinin yüksək peşəkarı olan Q. Abbasov həm təhsilə, həm də elmə böyük töhfə vermiş mentor, pedaqoq, müəllimlər müəllimi idi.
1954-cü ildən müxtəlif dövlət müəssisəsi və təşkilatlarında mühasib və baş mühasib vəzifələrində çalışıb.

1984-cü ildə Voznesenski adına Maliyyə İqtisad İnstitutunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə edərək iqtisad elmləri namizədi alimlik dərəcəsi alıb, 2008-ci ildə Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetində doktorluq işi müdafiə edərək iqtisad elmləri doktoru elmi dərəcəsi alıb. Həyatının son illərində 12 dərslik, 4 monoqrafiya, 8 elmi-metodiki vəsait, 395 elmi məqaləni ərsəyə gətirib.

1993-cü ildən “Maliyyə və uçot” jurnalının redaktoru seçilib, 2023-cü ilədək isə 2005-ci ildə yaradılan “Maliyyə və Uçot Jurnalı Redaksiyası” MMC-nin direktoru olub. Peşəkar redaksiya və elmi-təşkilati iş sayəsində bu jurnal uçot mütəxəssisləri arasında ən çox oxunan və tələb olunan dövri nəşrlərdən birinə çevrildi.

Biz, çoxsaylı mühasiblər ordusu, iqtisadçılar, uçot-maliyyə sahəsində çalışan mütəxəssislər Qəzənfər müəllimi həmişə xatırlayacaq və onun tələblərini yerinə yetirməyə və ölkəmizin ictimai şüurunun maarifləndirilməsi işini davam etdirməyə çalışacağıq. O, səmimi, mehriban, yorulmaz bir insan idi, ölkəmizin əsl vətənpərvəridir, azərbaycan rus iqtisadi fikrinin formalaşmasında çox işlər görmüşdür. Onun xatirəsi unudulmayacaqdır! Allah rəhmət eləsin!

Digər debitor borc anlayışı

Debitorlar dedikdə keçmiş hadisələrin nəticəsi kimi vergi ödəyicisinə müəyyən məbləğdə borcu olan hüquqi və fiziki şəxslər başa düşülür. Belə məbləğlər debitor borclar sayılır.

Debitor borcların (o cümlədən digər debitor borcların) aktiv kimi tanınması üçün:

• onlardan gələcək iqtisadi səmərələrin daxil olması ehtimalı olmalıdır;
• onun məbləği etibarlı şəkildə ölçülə bilməlidir.

Belə aktivlər uzunmüddətli debitor borc (12 aydan çox) və qısamüddətli debitor borc (12 aydan az) kimi iki qrupa bölünür.

AR MN kollegiyasının Q-01 №-li “Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına əsasən mühasibat uçotunun aparılması Qaydalar”na görə qısamüddətli debitor borcları üzrə aşağıdakı hesablar aşıla bilər:

 212 saylı “Alıcılar və sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları”;

212 saylı “Törəmə (asılı) müəssisələrin qısamüddətli debitor borcları”;

213 saylı “Əsas idarəetmə heyətinin qısamüddətli debitor borcları”;

214 saylı “İcarə üzrə qısamüddətli debitor borcları”;

215 saylı “Tikinti müqavilələri üzrə qısamüddətli debitor borcları”;

216 saylı “Faizlər üzrə qısamüddətli debitor borcları”;

217 saylı “Digər qısamüddətli debitor borcları”;

218 saylı “Şübhəli borclar üzrə düzəlişlər”

Müəssisənin digər debitor borc maddələrinə daxil edilməyən və müəssisənin aktivlərində əks olunan debitor borcları digər qısamüddətli debitor borcları kimi təsnif edilir və 217 saylı eyni adlı hesabda uçota alınır.

Digər debitor borcların tərkibi

Digər cari debitor borclarının əsas tərkib hissəsini əksikgəlmələr, artıq xərclər, vəsaitlərin, inventarların oğurlanması, zədələnməsi, habelə itkilər nəticəsində müəssisəyə dəymiş zərərin ödənilməsi üçün təqsirkar şəxslərlə hesablaşmalar üzrə borclar təşkil edir. Müəssisənin əmlakının düzgün idarə olunmaması, təhlükəsizliyinə kifayət qədər nəzarət edilməməsi, habelə pul vəsaitlərinin və inventarların qəsdən oğurlanması nəticəsində müəssisəyə dəymiş ziyan faktlarının aşkar edilməsi inventarizasiya nəticəsində müəyyən olunur.

Bundan başqa digər debitor borcların tərkibinə aşağıdakılar da aid edilə bilər:

• hüquqi şəxs yaratmadan birgə fəaliyyətlə bağlı əməliyyatlar üzrə hesablaşmalar;
• müəssisənin əsas fəaliyyətinə aid olmayan, dəyəri ümumi istehsalat, inzibati, satış məsrəfləri kimi xərclərə daxil olan müxtəlif növ işlərə, xidmətlərə görə hesablaşmalar;
• əməkhaqqı və təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar istisna olmaqla, işçilərlə bütün növ hesablaşmalar: buraya kreditlərin ödənilməsi üçün hesablamalar, müəssisənin balansında olan məktəbəqədər uşaq müəssisələrinin saxlanmasına görə ödənişlər, işçilərin telefon danışıqlarına görə ödəniş, onların təhsili üçün xərclər aid edilə bilər;
• ev kirayəçiləri hesablaşmalar;
• digər ödəniş növləri.

Digər uzunmüddətli debitor borclarının uçotu 177 saylı eyni adlı hesabda, digər qısamüddətli debitor borcların uçotu 217 saylı eyni adlı hesabda aparılır.

217 saylı “Digər qısamüddətli debitor borcları” hesabı üzrə uçotun tənzimlənməsi

Digər qısamüddətli debitor borclar müəssisənin əsas fəaliyyətinə aid olmayan, 211-216 №li hesablarda əks etdirilməyən,  bir hesabat dövrü ərzində ödənilməsi nəzərdə tutulan borclardır. 217 saylı aktiv hesab belə borcların hərəkəti haqqında ümumiləşdirilmiş məlumatlar əks etdirmək üçün nəzərdə tutulub. Hesabat dövrü ərzində mühasibat uçotu subyekti tərəfindən malların (işlərin, xidmətlərin) satışı həmin qaydaların 23.11-ci, qısamüddətli debitor borclara görə ödənişlər 23.16-cı, qısamüddətli debitor borclar kreditor borclarla əvəzləşdirildikdə 23.17-ci, ümidsiz debitor borcların silinməsi 23.19-cu bəndlərinə uyğun əsasən nizamlanır.

217 saylı “Digər qısamüddətli debitor borcları” hesabı üzrə uçotun tənzimlənməsi zamanı aşağıdakı beynəlxalq standartların tələbləri nəzərə alınmalıdır:

• 9 nömrəli “Maliyyə Alətləri” MHBS (IFRS 9) /39 nömrəli “Maliyyə alətləri: Tanınma və ölçülmə” MUBS (IAS 39);
• 15 nömrəli “Müştərilərlə müqavilələrdən gəlir” MHBS (IFRS 15).

Müxabirləşmə nümunələri

Aşağıda digər qısamüddətli debitor borcları yaranan zaman müxabirləşmə nümunəsi verilib.

Nümunə 1: “A” MMC-də aparılan audit yoxlaması zamanı müəssisəyə məxsus balans dəyəri 2800 manat, yığılmış amortizasiya məbləği 560 manat olan qeyri-maddi aktivin uçot sənədlərində qeyd olunmasına baxmayaraq, real olaraq mövcud olmaması, itməsi halı aşkarlanmışdır. Auditor bunun səbəbini işçinin məsuliyyətsiz yanaşması kimi qiymətləndirmiş, həmin işçi ona qarşı qaldırılan bütün iddiaları qəbul etmişdir. Bu zaman, qeyri-maddi aktiv işçinin hesabına aid edilmiş, onun əməkhaqqısından tutulmuşdur. “A” müəssisəsi üçün bu əməliyyat qeyri-maddi aktivin təqdim olunması kimi hesab edilmişdir.

Maliyyə investisiyalarından faizlər

Müxtəlif sahələrdə fəaliyyət göstərən müəssisələrin dövriyyə kapitalı üçün lazimi vəsaitlərdən artıq olan vəsaitləri alternativ investisiya layihələrində qiymətləndirmək fürsətləri olur. Alternativ investisiya mənbələri dedikdə bina, yeni avadanlıq, torpaq,  digər uzunmüddətli maddi yaxud qeyri-maddi aktivlərin əldə olunaraq istehsal, xidmət, satış sahələrini genişləndirilməsi başa düşülür. Elə müəssisələr var ki, dövriyyə vəsaitindən artıq olan pullarını satış, xidmət, istehsal imkanlarını genişləndirmək əvəzinə riski daha az olan, faiz qazandıran sahələrə maliyyə investisiya qoyuluşunu həyata keçirilər.

Maliyyə investisiyaları dedikdə mənfəəti (faizlər, dividendlər və s.) artırmaq, kapitalın dəyərinin artım tempini yüksəltmək və investor üçün digər faydalar əldə etmək məqsədilə müəssisənin saxladığı aktivlər başa düşülür. Buna görə də, maliyyə investisiyaları ilk növbədə aktivlərdir və buna görə də onlar aktivlərin tanınması meyarlarına cavab verməlidir.

İnvestisiyaları müəssisənin balansında əks etdirmək üçün aşağıdakı şərtlər eyni zamanda yerinə yetirilməlidir:

• maliyyə investisiyasının qiymətləndirilməsi etibarlı şəkildə müəyyən edilə bilər;
• maliyyə sərmayəsindən gələcəkdə iqtisadi fayda əldə edilməsi gözlənilir.

Aşağıdakılar maliyyə investisiyaları kimi çıxış edə bilər:

• səhmlər, digər korporativ hüquqlar (məsələn, müəyyən MMC-nin nizamnamə kapitalındakı paylar);
• borc qiymətli kağızları (istiqrazlar, veksellər, və sair).

Qeyd etdiyimiz kimi hansı investisiya qoyuluşunda məqsəd onun istifadəsindən iqtisadi fayda əldə etməkdir. İqtisadi səmərə dedikdə, müəssisənin aktivlərin istifadəsindən vəsait əldə etmək imkan başa düşülür. İnvestisiyalara münasibətdə pul vəsaitlərinin daxil olması dividendlər, faizlər şəkilində ola bilər.

Faizlər üzrə debitor borclar

Digər təsərrüfat subyektləri ilə, habelə fiziki şəxslərlə hesablaşmaların aparılması bütün müəssisələrin fəaliyyətinin tərkib hissəsidir. Alıcılar və müştərilər, təchizatçılar və podratçılarla hesablaşmalar, maliyyə institutları və sosial sığorta fondları ilə, müəssisənin işçiləri və digər şəxslərlə hesablaşmalar – bütün bunlar müəssisələrin gündəlik işlərində qarşılaşdıqları hesablaşma münasibətlərinə misaldır.

Təsərrüfat subyektləri ilə digər hüquqi və fiziki şəxslər arasında təsərrüfat münasibətlərinin qurulması bir tərəfin digər tərəf qarşısında müəyyən öhdəliklərinin yaranmasını nəzərdə tutur. Üstəlik, tərəflərin qarşılıqlı öhdəliklərinin ödənilməsi çox vaxt eyni vaxtda baş vermir. Belə hallarda bir tərəf borcun ödənilməsini tələb etmək hüququna, digər tərəf isə onu ödəmək öhdəliyinə malikdir. Mühasibatlıqda bir tərəfin tələb hüququ debitor borc, qarşı tərəfin öhdəliyi isə kreditor borc adlanır.

Debitorlar dedikdə, keçmiş hadisələr nəticəsində müəssisəyə müəyyən məbləğdə pul vəsaitləri, habelə pul vəsaitlərinin ekvivalentləri şəklində borcu olan hüquqi və fiziki şəxslər başa düşülür.

Maliyyə investisiyaları üzrə debitor borclar müəssisəyə gələcək iqtisadi səmərələrin daxil olması ehtimalı olduqda və onun məbləği etibarlı şəkildə ölçülə bildikdə aktiv kimi tanınır. Mühasibat uçotu subyektlərində belə aktivlər uzunmüddətli (12 aydan çox) və qısamüddətli debitor borc kimi iki qrupa bölünür.

Faizlər üzrə uzunmüddətli debitor borcları üzrə uçot Hesablar planının eyni adlı, 176 saylı hesabı üzrə aparılır.

216 saylı aktiv hesab faizlər üzrə qısamüddətli debitor borclar üzrə əməliyyatların hərəkəti üçün nəzərdə tutulub. Hesab elə belə də adlanır: “Faizlər üzrə qısamüddətli debitor borcları”.

216 saylı hesab üzrə uçotun əsasları

Uzunmüddətli debitor borcları üzrə uçot hesabları Hesablar Planının 1-ci bölməsinin (“Uzunmüddətli aktivlər”) 17-ci (“Uzunmüddətli debitor borcları”)  maddəsinə,  qısamüddətli debitor borcları üzrə uçot hesabları isə 2-ci bölmənin (“Qısamüddətli aktivlər”) 21-ci maddəsinə (“Qısamüddətli debitor borcları”) uyğun açılır.

216 saylı “Faizlər üzrə qısamüddətli debitor borcları” hesabı 21-ci maddəyə daxil olan hesablardan biridir. AR MN kollegiyasının Q-01 №-li “Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına əsasən mühasibat uçotunun aparılması Qaydaların” 23.1-ci maddəsinə görə “Qısamüddətli debitor borcları” maddəsi üzrə  aşağıdakı hesablar da açıla bilər.

Qeyd edilən Qaydaların 23.8 maddəsinə görə: “216 №li “Faizlər üzrə qısamüddətli debitor borcları” hesabında mühasibat uçotu subyekti tərəfindən verilmiş borclara və kreditlərə görə hesablanmış faizlər üçün borcalanlar tərəfindən ödənilməli olan qısamüddətli debitor borclarının hərəkəti haqqında ümumiləşdirilmiş məlumatlar göstərilir.”

“Faizlər üzrə qısamüddətli debitor borcları” hesabı üzrə tənzimləmələr

Maliyyə investisiyaları üzrə mühasibat yazılışlarının tənzimlənməsi yuxarıda qeyd edilən Qaydaların ayrı-ayrı maddələri üzrə tənzimlənir.

Hesabat dövrü ərzində mühasibat uçotu subyektinin faizlər üzrə qısamüddətli debitor borclarının uçotu üzrə müxabirləşmə Qaydaların 23.11 maddəsi ilə tənzimlənir.

Qısamüddətli debitor borclar kreditor borclarla əvəzləşdirildikdə müxabirləşmə həmin Qaydaların 23.17 maddəsi əsasında aparılır.

Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin və Vergi Məcəlləsinin tələblərinə uyğun olaraq ümidsiz debitor borclar silindikdə verilmiş borclar, kreditlərə görə hesablanmış faizlər üzrə mühasibat yazılışları 23.19.1 maddəsinə uyğun verilir.

Mühasibat uçotu subyekti tərəfindən əvvəllər ümidsiz borc kimi silinmiş debitorlar tərəfindən borclarının qaytarılması zamanı silinmiş debitor borc üzrə ƏDV-yə 216 saylı hesabın debeti və 611-6 saylı subhesabın krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir (Qaydaların 23.20 maddəsi).

Qısamüddətli debitor borclar üzrə məzənnə fərqi yarandıqda tənzimləmələr üçün 23.28 maddə tətbiq olunur.

Mühasibat uçotu subyektinin debitor borclarının müqabilində əldə etdiyi investisiyalar üzrə Qaydaların 23.29-cu maddəsinə uyğun olaraq 216, saylı hesabın krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.

Faizlər üzrə qısamüddətli debitor borcları ilə bağlı müxabirləşmə nümunəsi

İstiqrazların alınması zamanı faiz ödənişləri nümunəsində maliyyə investisiyaları qoyuluşlardan yaranan faizlər üzrə qısamüddətli debitor borc üzrə müxabirləşmə nümunəsinə  baxaq.

Nümunə. Müəssisə  bir il müddətli, dəyəri 1000 manat olan 3% illik gəliri olan 100 ədəd istiqraz alıb. İlin sonunda istiqraz sahiblərinə faizlərin ödənişi zamanı müxabirləşmə belə olacaq.