(Məqalə rus dilli internetin məlumatları əsasında hazırlanıb)
Gələcəyin mühasibatlığı necə olacaq?
Mən onu tamamilə aydın görürəm. Amma öz baxışlarımı şərh etməzdən əvvəl, zəruri şərtlərdən danışaq:
- birincisi, yalnız nağdsız pul tədavülü nəzərdə tutulur. Kimdəsə şübhə varmı ki, gec və ya tez nağdsız dövriyyə nağd dövriyyəni sıxışdırıb sıradan çıxaracaq?
- ikincisi, kompüter texnikasından hər yerdə istifadə edilməsi nəzərdə tutulur.
- üçüncüsü, mən bunun, o cümlədən texniki, coğrafi və siyasi tətbiqin daxil edilməsi və istifadəsinin mürəkkəbliyini mümkün sayıram.
Mən yalnız kompüter mühasibatının metodoloji nəticələrini nəzərdən keçirirəm. Gələcəyin mühasibatlığı necə olacaq? Gələcəkdə mühasibləri nə gözləyir?
Əməliyyatların qeydiyyatı
Mühasibatlığın tamamilə kompüter halına gələcəyini söyləmək lazımdırmı?! Tam şəkildə – indiki dörddə bir və ya yarıya qədər deyil, sözügedən halda bütöv halda olduğunu nəzərdə tutur.
Tam kompüterləşmiş mühasibatlıq – bu o mühasibatlıqdır ki:
- ilk növbədə kağız sənədlərsiz deməkdir. Çünki kompüter uçotu zamanı hansı kağız sənəddən söhbət gedə bilər?! Hətta bu haqda danışmaq belə, gülüş doğurardı. Baza məlumatları yalnız elektron sənədlər şəklində tərtib olunur və heç bir kağıza lüzum qalmır;
- əqdin onun elektron qeydiyyatı zamanı bağlanmış hesab edildiyi mühasibatlıq.
İkincinin üzərində bir qədər təfərrüatlı dayanaq: bölmə qeyri-adidir, lakin gələcək uçot metodologiyasını anlamaq üçün son dərəcə vacibdir.
Elektron sənədləşmə
Əgər biz kağız sənədləşdirilməsindən imtina ediriksə, sövdələşmələri necə qeydiyyatdan keçirməliyik? Elektron sənədlərin köməyilə, əlbəttə, faktiki olaraq o deməkdir ki: registrasiya olunmuş baza məlumatlarının qeydiyyatı ilə. Kağız kargüzarlıq zamanı əvvəlcə əqdin bağlandığını təsdiq edən sənəd tərtib edilir, sonra sənəd məlumatlar bazasında qeydiyyata alınır. Gələcəyin mühasibatlığında elektron kargüzarlıq zamanı kağız sənəd mövcud deyil: məlumat bazasında qeydiyyat faktının özü – təsdiq edilmiş, öz-özlüyündə lazımi rəqəmsal imzalar – əqdin bağlanmasının sübutudur. İndi əgər biz əlimizə kağız sənədi almaq istəyiriksə, onu çap edə bilərik, lakin, əməliyyatın yerinə yetirilməsinin təsdiqi əvvəlki kimi kağız deyil, verilənlər bazasında müvafiq qeyd olacaqdır. Fərq aşkardır və çox böyükdür.
Yalnız əməliyyatın həmişə elektron şəkildə qeydiyyatdan keçə bilməyəcəyini söyləməyin: biz əvvəlcədən anladığımız texnikanın bolluğu barədə razılığa gəldik:
- kompüterlər;
- kompüterlərin istifadəsi praktik olmayan yerdə – xüsusi terminallardan istifadə.
Şirkət əməkdaşları kompüter vasitəsilə əməliyyatlar edirlər.
Sövdələşmə nədir?
Əqd, əgər məsələnin hüquqi tərəfindən bir qədər uzaqlaşsaq, tərəflərin qarşılıqlı razılığı ilə həyata keçirilən hansısa iqtisadi fəaliyyətdir. Əməliyyatın avtomatlaşdırılmış qeydiyyatı üçün tərəflərin identifikasiyası və onların qarşılıqlı razılığının təsdiq edilməsi tələb olunur. Daha tipik müqavilə, əlbəttə – onsuz heç bir avtomatlaşdırma mümkün deyil: axı, limitsiz funksiyalar dəst ilə hər hansı bir avtomatı təsəvvür etmək olmaz?! Bu o deməkdir ki, Gələcəyin mühasibatlığı sahibkarlıq fəaliyyəti azadlığını unutmağı zəruri edir: mümkün təsərrüfat əməliyyatlarının siyahısı mümkün qədər geniş, lakin məhdud olacaqdır.
Müəssisənin bir çox işçiləri var ki, hər kəsin də öz hüquq və vəzifələri olur. Aydındır ki, ümumi kargüzarlıq çərçivəsində hər bir işçinin hüquq və vəzifələrini müəyyən etmək lazımdır: bizi maraqlandıran aspektlərdə o, sadəcə olaraq, bu və ya digər maddi dəyərlərdən istifadə etmək imkanıdır. Beləliklə, əqd bağlanarkən eyniləşdirmə ilə yanaşı, müəssisənin işçisi bu və ya digər təsərrüfat əməliyyatını yerinə yetirmək hüququnu təsdiq etməlidir. İT menecerlər üçün bu, əlbəttə, yenilik deyil.
Bu müəssisələrin fəaliyyətinə aiddir. Sadə vətəndaşlar isə sövdələşmələr aparmaq üçün kompüterlərlə yanaşı, terminallardan da istifadə edə bilərlər. Siz mağazaya daxil olursunuz, alış-verişi seçirsiniz, bundan sonra terminal sizi identifikasiya edir, satınalmaları müəyyən edir və hesabınızdan müvafiq məbləği silir. Müasir elektron texnikanın imkanlarından kənara çıxan heç bir şey yoxdur – deyərdim ki, bu hətta həddən ziyadə bayağıdır.
Sövdələşmənin bağlanmasından ötrü öz iradəni ifadə etmək vacibdir. Lakin qeydiyyatdan keçməyə ehtiyac yoxdur. Çünki yalnız qeydiyyat aktı – digər başqa bir şey, o cümlədən kağız sənəd deyil – əqdin bağlanmasından xəbər verir.
Bir daha, gələcəyin mühasibatlığında: tərəflər öz iradəsini ifadə edirlər və əqd verilənlər bazasında tipik təsərrüfat əməliyyatlarının qeydiyyatı vasitəsilə həyata keçirilir. Orada hansısa mühasibat provodkalarının aparılması barədə, müasir bankomatdan istifadə etməklə müqayisədə daha çox düşünmək lazım deyil: məlumatların strukturu və qeydlərin növləri qeydiyyat baş verənlər kompüter proqramına daxil edilmiş və istifadəçilər (yalnız fiziki şəxslər deyil, həm də müəssisələr) proqram təminatı ilə tanışlıqdan bir dəfəlik və həmişəlik xilas olmuşlar.
Bu nəyə gətirib çıxarır? İki aşkar nəticəyə:
- birincisi – bir halda ki, biz coğrafi və siyasi amilləri qəbul etməməyə razılaşmışıqsa, proqram standart olmalıdır;
- ikincisi – eyni səbəblərə görə məlumatlar bazası vahid olmalıdır. Elə isə hər bir müəssisə üzrə bazanı ayrı-ayrılıqda aparmalı deyilik ki?!
Kollasiya (adekvat məlumatların aşkarlanması, hesabların yoxlanılması)
Bu şərtlər altında gözəl kollasiya imkanları ortaya çıxır. Mühasibat uçotunda nadir hallarda istifadə olunan bu termin bütün iştirak edən tərəflərdə əməliyyatın eyni vaxtda və razılaşdırılmış əks olunması deməkdir. Hal-hazırda bir-biri ilə bir araya sığmayan proqram və müxtəlif şəxslər tərəfindən tətbiq olunan alternativ uçot üsullarına görə mühasibat uçotunda kollasiyaya əməl olunmur. Bu əməl olunmama nahaqdan deyil, müəyyən əhəmiyyətə görə baş verir: mühasibat sistemlərində tərəflərin məlumatlarının uyğunsuzluğu, çox vaxt qeyri-qanuni maliyyə fırıldaqlarını ört-basdır edir.
Firmalar üçün xəyali olanlar – yalnız təsəvvürdə mövcud olanlar – nədir və nə üçün istifadə olunur, bunu hamı bilir. Belə ki, kompüter uçotuna xas olan əqdlərin avtomatik qeydiyyatı yüz faiz kollasiyaya çatmağa imkan verir. Gələcəyin mühasibatlığı uçota əvvəllər görünməmiş nəzarət funksiyalarını, xüsusilə də maddi dəyərlərə tətbiq olunmanı vəd edir.
Təsəvvür edin ki, müəssisə qaçaqmalçılıq məhsulu alıb və onu realizə etmək istəyir. Bəs bunu necə etmək istəyir? Məhsula görə pul almaq üçün, həmin məhsula rəsmi olaraq yiyələnmək lazımdır (bu şərtlə ki, alıcı malı qanuni yolla almaq istəyir): mühasibat sistemi rəsmi məlumatlara görə mövcud olmayan malların satışını təşkil edə bilməz.
Məhsulun guya həqiqətən mövcud olmayan firmadan alınması ilə bağlı uydurma qaimə yazmaq isə, kollasiya prinsipinə riayət olunmaqla mümkün olmayacaq. Xüsusi olaraq bu məqsədlə bir firma qeydiyyatdan keçirə bilərsiniz, amma saxta firmanın məhsulu haradan alınacaq?
Aydındır ki, o yalnız bu məhsulun həqiqətən malik olduğu satıcıdan əldə edilə bilər: ya özü onu istehsal etməlidir, ya da real satıcıdan alınmalıdır. Nəticədə, hər şey məhsulun istehsalçısına söykənir. Onunla razılaşmaq mümkün olmayacaq. Çünki istehsalçı mal istehsal edən materialların müəyyən sayını alır: istehsalçı, hətta istənilən halda, aldığı materialdan daha çox mal sata bilməz, – uçot sistemi buna icazə verməyəcək. Bu mənada, yalnız mədən müəssisələri bəzi manipulyasiya imkanlarına malik olur. Hansı ki, kənardan heç bir resurs almadan, bunların istənilən sayda “təbiətdən” əldə olunduğuna dair “göydən götürmə” rəqəmlər yaza bilər.
Amma, gələcəyin mühasibatlığında başlanğıcda qeyd etdiyimiz qaçaqmalçılıq məhsulu satmaq istəyən müəssisənin satıcısına bu kömək etməyəcək: qaçaqmalçılıq mallarının satışı üzrə müqavilə qeydiyyatdan keçə bilməyəcək və eləcə də satınalma əməliyyatını da qeydiyyatdan keçirmək mümkün olmayacaq.
