İnsan və iqtisadiyyat (II hissə)

Oxunma sayı: 222

İnsan və iqtisadiyyat (II hissə)
I hissəyə nəzər yetirmək üçün keçidə daxil olun

Hər bir elmin öz tədqiqat mövzusu var. İqtisadiyyatda belə bir mövzu insanların iqtisadi davranışıdır ki, ondan da aşağıdakı suallar ortaya çıxır. İqtisadi nəzəriyyə həyat fəaliyyətinin hansı tərəflərinin öyrənilməsi ilə məşğul olur, həmçinin insan iqtisadi nöqteyi-nəzərdən nəyi özündə əks etdirir?

İqtisadi nəzəriyyə baxımından əmək insan tərəfindən lazımi xeyir əldə etmək üçün çəkilən məsrəflərin müəyyən növü kimi qəbul edilir. Məhdud imkanlar və resurslar şəraitində atalar məsəlində deyildiyi kimi, heç vaxt və heç bir şey hədiyyə verilmir, “əziyyət çəkmədən göldən balıq tuta bilməzsən!”.

Cəmiyyətin inkişaf tarixində insanların hətta layiqli pul və ya natural şəkildə mükafat belə gözləmədikləri bir zamanda, totalitar rejimlər və digər sosial utopiyaların müxtəlif növləri mövcud idi ki, onların arzusu əhalini əməyə həvəs ruhunda tərbiyə etmək və tənzimləmək idi.

Beləliklə, insan və iqtisadiyyatın qarşılıqlı fəaliyyətinin əsas problemi, daha dəqiq desək, əmək motivasiyası problemi – insanı bütün anlayışlarda əmək fəaliyyətinə müraciət etməyə təşviq və sövq edən əsas stimulların aydınlaşdırılmasıdır. Tarixən belə fəaliyyətin stimullaşdırılması yalnız iki növü – iqtisadi fəaliyyətdənkənar, əmək mükəlləfiyyətindən imtina etdiyinə görə, mövcud hakimiyyət tərəfindən hər hansı bir cəzalandırma qorxusuna (qul sahibi, mülkədar, diktator və s.) və hər kəsin şəxsi maddi marağına və onun rifah səviyyəsini artırmaq cəhdinə əsaslanan iqtisadi məcburiyyətə əsaslanır.

Beləliklə, qeyri-iqtisadi məcburetmə işçinin işəgötürəndən tam asılılığına və iqtisadi, siyasi və dini azadlıqlarının olmamasına əsaslanır. İqtisadi məcburiyyət, əksinə, yalnız iqtisadi azadlıq olduğu halda ola bilər. Məcburetmə burada cəmiyyətin bir üzvünün digərinə qarşı zorakılıq növü kimi deyil, yalnız insanı işləməyə məcbur edən maddi maraq kimi mövcuddur. Məşhur avstriyalı iqtisadçı F.A. fon Hayekin yazdığı kimi, “…bu azadlığın əsas elementinin – hər bir fərdin və ya yarımqrupun azadlıqları onlarda mövcud olan bilik və bacarıqlardan asılı olaraq öz xüsusi məqsədlərinə nail olmaq-yalnız ayrı-ayrı şəxslərin istehsalın bütün mümkün vasitələrinə nəzarət etməsinə görə deyil, həm də birinci ilə qırılmaz surətdə bağlı olan daha bir mühüm müddəanın sayəsində mümkün olmuşdur: bu nəzarətin qanuni sınaqdan keçirilmiş ötürülmə üsullarının tanınmasıdır”.

Nəticə etibarilə, əmək fəaliyyəti üçün bütün təşviqlərin təbiəti mövcud mənbələrə və istehsal nəticələrinə mülkiyyət hüquqlarının mövcud sistemindən asılıdır və əməyin səmərəli iqtisadi stimullaşdırılması iqtisadi azadlığın təməli olan xüsusi mülkiyyət hüququ olmadan mümkün deyildir.