İnsan və iqtisadiyyat (I hissə)

Oxunma sayı: 220

Hər bir elmin öz tədqiqat mövzusu var. İqtisadiyyatda belə bir mövzu insanların iqtisadi davranışıdır ki, ondan da aşağıdakı suallar ortaya çıxır. İqtisadi nəzəriyyə həyat fəaliyyətinin hansı tərəflərinin öyrənilməsi ilə məşğul olur, həmçinin insan iqtisadi nöqteyi-nəzərdən nəyi özündə əks etdirir?

İnsanın təşəkkülü çox uzaq keçmişlərdə izini itirir. Bu günkü elm “ağıllı insanın” ortaya çıxması ilə bağlı mümkün səbəblər və zamanla bağlı, eləcə də onun başlanğıc təkamül nöqtəsi barədə həqiqi və dəqiq bir cavab verə bilmir. Yalnız onun bioloji və sosial inkişafında kifayət qədər uzun və kifayət qədər əyri yol keçdiyini təsəvvür etmək olar. İnsan ictimai varlıq hesab olunur. Bəzi keçmiş və müasir alimlərin fikrincə, bu, əmək sayəsində baş verib. Məhz, əmək insanı heyvanlar aləmindən ayırmağa, ona şüur bəxş etməyə və onun fəaliyyətinin ictimai xarakterini müəyyən etməyə imkan vermişdir.

İnsan üçün xas olan sosial, bioloji, mənəvi və maddi cəhətlərlə bir yerdə iqtisadi nəzəriyyə insanın ən mühüm fəaliyyət sahələrindən birini təhlil edir. Daha dəqiq desək, istehsal və gələcək paylanma sahələri həyati vacib, özü də təkcə rifah deyil, məhdud sayda resurs olduğu halda belə, şəxsi və ictimai maraqların gerçəkləşdirilməsinin bir çox başqa formaları tamamilə mümkün olmazdı.

İnsan cəmiyyətinin öyrənilməsi zamanı iqtisadi nəzəriyyə insanı həm istehsalçı, həm də mövcud iqtisadi nemətlərin istehlakçısı kimi müəyyən edən mühüm zəminə əsaslanır. Burada insan nəinki texnika və texnologiyalardan istifadə növləri və üsullarını yaradır, həm də onları müəyyən edir. Bu da öz növbəsində, insandan yeni fiziki və intellektual qabiliyyət tələb edir.

İnsan hansı məqsədlər üçün əməklə məşğul olur? Əmək ilkin tələbatdır və ya həyati bir zərurətdir? İbtidai cəmiyyət dövrünə nəzər salsaq, bu sualın cavabı heç də çətin deyil. Erkən dövrlərdə zəruri qidaları əldə etmək üçün bir insan çoxlu səylər sərf etməli idi. Sonrakı inkişaf dönəmində insan həmişə bu səyləri minimuma endirməyə səy göstərmiş və səy göstərməkdədir ki, bu səylər yeni növ alətlərinin icadı, həyat rifahının yüksəldilməsindən ötrü texnologiyaların yaradılmasına doğru müəyyən həyat faydaları yaratmaq üçün onların icadına müəyyən bir təkan verir.

Olduqca maraqlı bir paradoksa diqqət yetirmək lazımdır. İnsanların, ilk növbədə fiziki işləri asanlaşdırmaq istəyi, onları daha aktual və müasir maddi malların yeni ixtiraları üzərində işləməyə vadar edir. Misal üçün, piyada gəzməmək üçün təkər icad olunub, əllə torpağı qazımamaqdan ötrü bel, kürək, çapacaq və sonra ekskavatorlar ortalığa çıxıb. Beləliklə, sözügedən paradoks belə bir məsəldə özünü göstərir, bütün mövcud olan sərvət əmək sayəsində deyil, tənbəllik sayəsində yaradılıb.