Mühasibat işi və onun komponentləri
Mühasibat işi bütün təzahürlərində mühasibin peşəkar fəaliyyətidir. Bu fəaliyyətə uçotun təşkili və aparılması, təşkilatın maliyyə hesabatlarının və uçot siyasətinin formalaşdırılması, hesabat məlumatlarına nəzarət, təhlil, mühasiblərin və auditorların peşəkar təşkilatlarında iştirakını nümunə göstərə bilərik.
Mühasibatın əsas komponentlərinə bunları aid etmək olar:
- mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi (elmi fəaliyyət);
- tətbiqi mühasibat fəaliyyəti (praktik fəaliyyət);
- zəruri etik və peşəkar səviyyəyə malik mühasibin özü.
Bu komponentlər mühasibatın tarixi inkişafının müəyyən mərhələlərində təşəkkül taparaq, bir-birinə təsir edərək inkişaf ediblər.
Mühasibat uçotunun tarixi
Mühasibat işinin təşəkkülü və inkişafı uçotun inkişafı ilə birbaşa bağlıdır. Mühasibat uçotunun tarixi inkişafının mərhələlərin müəyyən edilməsi olduqca şərtlidir, çünki müasir elm onun vaxt, hansı tarixi anda yarandığına və “mühasibat uçotu”, “hesabatlılıq”, “audit” kimi anlayışların necə meydana çıxmasına birmənalı cavab verə bilməz. Məhz bu səbəbdən uçotun tarixinə yanaşma da müxtəlifdir. Belə yanaşmalardan biri professor T.V. Sokolova məxsusdur. Mühasibat işinin metodologiyasının tarixi inkişafına əsaslanan bu yanaşmada uçotun inkişafının altı mərhələsi fərqləndirilir.
Natural uçot mərhələsi
Birinci tarixi mərhələ natural uçot dövrü (e.ə. 4 min – e.ə. V əsr) əhatə edir və uçotun yaranması ilə bağlıdır. Bu mərhələdə mühasibin uçot ideyası olduqca primitivdir: o, nəyi görürsə, nə ilə işləyirsə, onları uçotda əks etdirmək istəyir. Uçotun inkişafının bu mərhələsində “təsərrüfat fəaliyyəti faktı”, “inventar” kimi anlayışlar yarandı.
Mühasibatın tarixi inkişafının dəyər dövrü
Mühasibat işinin inkişafının ikinci tarixi mərhələsi (e.ə. V əsr – 1300-cü illər) dəyər dövrü adlanırdı və pulun əmələ gəlməsi ilə bağlı idi. Bu mərhələdə uçot pulun dəyər ölçüsü və ödəniş vasitəsi kimi funksiyalarına uyğun olaraq iki istiqamətdə inkişaf edirdi:
- patrimonal – əmlakın uçotu;
- kameral – pulun hərəkətinin əks etdirilməsi.
Bu mərhələdə mühasibat həm natural, həm də dəyər ölçüsündə aparılırdı.
Uçotun ikili yazılış mərhələsi
Üçüncü mərhələ – uçotun diqrafik mərhələsi (1300-1850) Luca Pacioli tərəfindən unikal ikili yazılış metodunun təklif edilməsi ilə əlamətdar oldu. İkili yazılış yaxud diqrafik uçot digər Avropa ölkələrində də yayıldı və uçotun nəzəri əsaslarının inkişafına yol açdı. İkili yazılışa əsaslanan mühasibat uçotu nəzəriyyəsi XV əsrin sonlarında İtaliyada tam formalaşdı. Hazırda da İkili yazılış metodu öz aktuallığını itirməyib, bütün dünya ölkələrinin, o cümlədən Azərbaycanın mühasibat uçot sisteminin əsasını təşkil edir.
Mühasibat işinin metodologiyasının tarixi inkişafının üçüncü mərhələsində patrimonal uçot:
- uniqrafik (sadə uçot);
- diqrafik (ikili yazılış) uçota bölündü.
Bu mərhələdə həm də uçot hesablarının tipologiyası aparıldı, diqrafik mərhələnin alimləri tərəfindən bir sıra nəzəri əsaslar irəli sürüldü.
Nəzəri-praktiki mərhələ
1850-1900-cü illəri əhatə edən bu mərhələ diqrafik uçotun hüquqi və iqtisadi istiqamətlərdə inkişafı ilə xarakterizə olunur. Mühasibat uçotunun tarixi inkişafının nəzəri-praktiki mərhələsində hesabların elmi təsnifatı aparıldı, uçot nəzəriyyələri inkişaf etdirilərək onun elmi mərhələsi üçün istiqamətlər inkişaf etdirildi.
Mühasibatın tarixi inkişafında elm mərhələsi
Uzun əsrlər boyu mühasibat işi praktiki fəaliyyət növü (hesabdarlıq) kimi mövcud olmuşdur. O özündə səhv edilə-edilə öyrənilənlər sırasından seçilmiş proseduraları birləşdirirdi.
19-cu əsrin ortalarında mühasibat elminin (hesabdarlığın) əsasları qoyulmuş, onun kateqoriyaları formalaşmış və əsaslandırılmışdır.
19-cu əsrin sonlarına qədər mühasibat uçotunun hüquqi şərhi üstünlük təşkil edirdi, 20-ci əsrin əvvəllərindən o, iqtisadi anlayış kimi tanındı. Hər iki elmi istiqamət birlikdə mövcud idi, zaman-zaman birinin təsiri artır, digəri zəifləyirdi, lakin heç bir doktrina dominant əhəmiyyət kəsb etmədi və heç biri tarixin səhifələrində itib-batmadı.
Eyni zamanda, şərti kateqoriyaların meydana gəlməsi əvvəlcə kortəbii xarakter daşıyırdı. Amma müəyyən məqamda onları anlamaq zərurəti yarandı. Bu proses mərkəzi kateqoriyanın – balansın təfsiri ilə başladı. Balansın anlamına fərqli yanaşmalar var idi:
- bəziləri bunu ikili yazışın nəticəsi (dinamik şərh);
- digərləri isə sadələşdirilmiş inventar siyahısı (statik şərh) kimi başa düşürdü.
Sonuncu təsdiq tələb edirdi ki, bu da müasir auditin yaranmasına səbəb oldu.
Mühasibat işinin tarixi inkişafının bu mərhələsində məsrəflərin uçotu, habelə iş və xidmətlərin maya dəyəri mühüm əhəmiyyət kəsb etməyə başladı. Məsrəflərin uçotu patrimonial və kameral uçotu bir-biri ilə bağlayırdı. Sonuncu xərcləri smetaya uyğun, birinci isə – yarandıqca qeydə alırdı.
Maya dəyərinin kalkulyasiyası nəzəriyyəsi XX əsrin əvvəllərində meydana çıxdı. Bu, tam dəyərin hesablanmasını əhatə edirdi. Buraya:
- həm birbaşa;
- həm də dolayı xərclər daxil idi.
Kameral uçotun sonrakı təsiri, qarşıdan gələn xərclərin ilkin hesablanmasını və ciddi normativ nisbəti təmin edən standart-xərc (“standart-kost”) sistemini yaratdı. Bu uçotda inqilab idi.
30-cu illərin ortalarında (söhbət XX əsrdən gedir) məsrəflərin hesablanmasının “direkt-kost” prinsipləri formalaşdırıldı. Maya dəyərinə yalnız birbaşa xərclərin daxil edildiyi bu üsul tam olmayan maya dəyəri hesabınadək satış qiymətlərini endirməklə istehsal həcmini genişləndirməyə imkan verdi.
50-ci illərin əvvəllərində xərclərin məsuliyyət mərkəzləri, yəni xərclərin formalaşdığı yerlər üzrə uçot metodu təklif edildi. Nəhayət, XX əsrin sonlarında ABC (activity based costing) – hər bir idarəetmə funksiyası üçün xərclərin hesablanması metodu təklif edildi. Sonradan bu metod mühasibat işində yeni istiqamətin – idarəetmə uçotunun yaranmasına səbəb oldu.
19-cu əsrin ortalarından səhmdar cəmiyyətlərin çoxalması, vergitutmada dəyişikliklər vergi qanunvericiliyinin kəskin güclənməsinə səbəb oldu. Bir sıra Avropa ölkələrində (Almaniya, Fransa, İsveç, Belçika, Danimarka, Lüksemburq və s.) ciddi və çox təfərrüatlı mühasibat uçotu qaydaları tətbiq edilir ki, bu da cəmiyyətdə xüsusi hüquq sahəsinin – mühasibat (maliyyə) hüququnun yaranması gözləntilərinə səbəb oldu.
Beləliklə, mühasibat uçotunun tarixi inkişafının beşinci (elmi) mərhələsində (1900-1950) mühasibat işinin keyfiyyətcə transformasiyası baş verir:
- balans hesabatı ayrıca inkişaf etməyə başladı;
- elmi tədqiqatın hesabdarlıq və balansın öyrənilməsi kimi iki sahəsi meydana çıxdı;
- məsrəflərin uçotu və maya dəyərinin hesablanması əhəmiyyət kəsb etməyə başladı;
- kalkulyasiya nəzəriyyəsi yarandı.
Mühasibat elminin yaranmasına və inkişafına D. Xarris, Q. Emerson, P. Kaştan, X.L. Lkark, D.A. Xiqqins və başqaları böyük töhfə verdilər. Müasir audit də mühasibatın tarixi inkişafının beşinci mərhələsində baş verdi.
Mühasibat işinin müasir mərhələsi
Müasir (1950-ci ildən indiyədək) dövrü əhatə edən altıncı mərhələdə mühasibat uçotu öz fənninə, metoduna, nəzəri və metodoloji əsaslarına malik olan iqtisadi elm kimi meydana çıxmışdır. Müasir müəssisənin (təşkilatın, firmanın) təsərrüfat idarəetmə sistemində mühasibat uçotunun rolu bu mərhələdə müəyyən edildi.
