Mühasibat uçotu - inkişaf mərhələləri (31-ci hissə)

Oxunma sayı: 125

Mühasibat uçotu – inkişaf mərhələləri (31-ci hissə)
30-cu hissəyə nəzər yetirmək üçün keçidə daxil olun

6-cı hissə. İngilis-Amerikan mühasibatlıq məktəbi

XVI-XVIII əsrlərdə İngiltərədə uçotun inkişafı

Uçot üzrə ilk kitab 1543-cü ildə çap edilib, onun müəllifi riyaziyyat müəllimi X. Oldkastl idi. O, hər bir hesabda iki hissəni – debitor və kreditoru ayırırdı, buradan bütün mühasibat hesablarının fərdi şərhi və onların məlumatlarını iqtisadi proseslərin idarə edilməsi məqsədləri üçün istifadə etmək imkanı yaradırdı.

İngilis mühasibləri öz əsərlərində amortizasiya məsələlərini, hesabdarlığın formalarını, didaktikanı və kənd təsərrüfatı və sənayedə uçotun təşkilini işləyib hazırlamışlar. İlk dəfə əsas vəsaitlərin amortizasiyası anlayışı ilə biz D. Mellisdə rastlaşırıq, təcrübədə iki yanaşma geniş yayılıb:

amortizasiya daşınmaz əmlakın birbaşa xərcidir;
amortizasiya əsas kaptalı daim eyni səviyyədə saxlamağa imkan verən bir üsuldur.

Hesabdarlıq formalarını D. Veddinqton, R. Dafforne, E.T. Cons inkişaf etdiriblər.

Veddinqton Yaddaş kitabını və jurnalı aparmaq əvəzinə bir sıra ixtisaslaşdırılmış yardımçı kitablar təklif etmişdir ki, bunlardan da yekun yazılar birbaşa Əsas kitaba köçürülürdü. Bu yanaşma əməyin bölüşdürülməsi və qeydlərin sayının qənaət edilməsi ilə əsaslandırılmışdır. Mühasibat uçotunun mənasını o, şəxsi hesabların aparılmasında və hesabat verən şəxslərlə şəxsi hesablaşmalarda görürdü.

Dafforne aşağıdakı kitabların aparılması qaydasını təsvir edirdi:

kassa kitabları və bank hesabları;
xüsusi kitab;
xərclərin kiçik kitabı;
məktubların surətlərinin kitabı;
yaddaş;
ödəniş üçün göndərilən hesabların nüsxə kitabı;
itkilərin uçotu kitabı;
jurnal;
inventar;
Əsas kitab.

Bu registrlər olduqca mürəkkəb və inkişaf etmiş bir müəssisə üçün nəzərdə tutulmuşdur.

T. Cons mühasibatlıq sahəsində yenilikçi idi və uçotun ingilis formasını yaratmışdı. O, ikili qeydiyyatı çatışmazlıqlarına görə tənqid edirdi. Hesabdarlığın ingilis forması Consa görə belə olmalı idi:

mühasibat uçotunda yaranan səhvlərin və təsvirlərin avtomatik aşkarlanmasını təmin etmək;
maliyyə nəticələrinin müəyyən edilməsinin operativliyini artırmaq.

Mərkəzi registr jurnal hesab olunurdu, onun üç sütunu vardı: orta, kassaya aid məbləğlər göstərilməklə bütün əməliyyatlar yazılırdı; iki yan sütünlar – soldan (debitor) kassaya daxil olan məbləğ yazılırdı, sağdan (kreditor) kassadan verilən məbləğ yazılırdı. Əgər kənar sütunların bütün məbləğlərini əlavə etsəniz, onların ümumi nəticəsi həmişə fərqin idarə olunması üçün tətbiq olunan orta sütunun yekununa bərabər olmalıdır. Yalnız nağd əməliyyatlar üçün mühasibat uçotunda bu qədər aydın fərq ingilis dilində mühasibatlığı ofis uçotuna daha da yaxınlaşdırır. Lakin ofis və mühasibat uçotundan əməliyyat və nəticə hesablarının tamamilə və əsaslı şəkildə rədd edilməsi ilə əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirdi.

Uçot işə yatırılan kapitalın tərkibi və miqdarı jurnalında ətraflı qeydlərlə başlayırdı: bütün cari əməliyyatlar jurnalda əks olunurdu. Jurnaldan üç ayda bir dəfə Əsas kitabda yekun qeydlər aparılırdı, burada yalnız aşağıdakı hesablar nəzərdə tutulmuşdu: debitor və kreditorlar; alnmış və verilmiş veksellər. Əsas kitabın yekunları jurnalın yekunlarına bərabər olmalı idi. Gəlirləri çıxarmaq üçün malların və yekunların inventarlaşdırılmasını aparmaq və onu jurnalın sol sütununa daxil etmək lazım idi.

Consun metodu sadə mühasibatlığa aid idi, jurnalda sol və sağ sütunlar üzrə dövriyyələr öz aralarında bərabər deyildi. Nəticə etibarilə birinci sütündan olan yekunu ikinci sütundan olandan çıxdıqda, biz bu işdə olan öz şəxsi kapitalımızın məbləğini əldə etməli idik. Onu ilkin məbləğ ilə müqayisə etdikdə gəlir və zərərin həcmini müəyyən edə bilərdik.