Mühasibat uçotu - inkişaf mərhələləri (39-cu hissə)

Oxunma sayı: 158

Mühasibat uçotu – inkişaf mərhələləri (39-cu hissə)
38-ci hissəyə nəzər yetirmək üçün keçidə daxil olun

İdarəetmə uçotunda hesablanmış gəlirin məbləği maliyyə hesabatının hesabatlarında göstərilən mənfəət məbləği ilə üst-üstə düşməyə bilər. Bu, saxtalaşdırmanın nəticəsi deyil, eyni olmayan uçot metodologiyasının müxtəlif vəzifələrindən irəli gələn şüurlu fərqlərdir.

Amerikalı alimlər A.Q. Çerç, H.L. Qant, C. Li Nikolson, C. Rorbax, Ç.B. Goinq xərclərin uçotu və hazır məhsulun maya dəyərinin hesablanması problemlərinə böyük diqqət yetirirdi. Xərclərin uçotu idarəetmə məqsədlərindən asılıdır, Antoni hesab edirdi ki, hesablama aparıla bilər:

məsuliyyət mərkəzləri üzrə – texnoloji prosesləri və onlarda məşğul olan şəxslərin fəaliyyətinə nəzarət etmək;
məmulatlar üzrə – (tam maya dəyəri) – sərbəst istehsal güclərinin istifadəsinə nəzarət etmək.

Bu yanaşma xərclərin uçotunun üç əsas metodunun yaranması və inkişafına və hazır məhsulun hesablanmasına gətirib çıxardı: standart-kosts, direkt-kostinq və resibl-mərkəz.

G. Emerson standart xərclər sisteminin bir filosofu idi və Ç. Qarrison bunu mühasibat işində tətbiq etmişdir. Bu sistemin əsas ideyası ondan ibarət idi ki, xərclər onları həyata keçirməzdən əvvəl qeydə alınmalıdır. Bütün xərclər irəli normalaşdırılır, normalar orta deyil, bu şərtlər üçün mümkün olan hədd, minimum olaraq müəyyən edilir. Faktiki məsrəflərin standartlardan (normalardan) kənarlaşdırılması təsərrüfat prosesi zamanı yaranmış uğursuz halları dərhal göstərir. Harrisonun sözlərinə görə, uçotun normativ sistemi iqtisadi tərəqqinin dinamikasını, yəni statikanı – praktiki reallığı deyil, nəzəri idealı, statikanı – lazımi, dinamikanı – mövcud aşkar edir. Lazımi və mövcud olanların sintezi Emersonun arzusunu təcəssüm etdirir.

Adətən standart-kosts mühasibatlıq mənası qeydlərin azaldılmasında və mühasibat uçotunun sadələşdirilməsində görülür. Həqiqətən, əgər təsərrüfat həyatında yaranan bütün faktların bütöv şəkildə nəzərə alınması əvəzinə, yalnız sapmaların qeydiyyatı tətbiq olunursa, uçot işlərinin həcmi azalır. Harrison belə hesab edirdi, amma, Emerson anlayışında standart-kosts-un mənası müəssisənin potensial məhsuldarlığının açılmasından, istifadə edilməmiş ehtiyatların aşkar edilməsindən ibarətdir. Bu məsrəflərin uçotu sisteminin praktiki tətbiqində çətinliklər də buradan qaynaqlanır. Çünki onun tətbiqi üçün əngəl böyük sayda sapmalar hesab edilirdi.

Standart-kosts tətbiqinin praktiki təcrübəsi onun üstünlükləri barədə nəticələr çıxarmağa imkan verir:

maddi dəyərlərin ehtiyatlarını optimallaşdırmağa imkan verir;
gizli ehtiyatları aşkara çıxarır;
iqtisadi dövr tendensiyalarının təhlilində müqayisəliliyi təmin edir;
kollektivin işini stimullaşdırır.

Direkt-kostinq. Xərclərin uçotunda və xərclərin hesablanmasında ən çətin olanını, elm adamları dolayı və mürəkkəb xərclərin paylanmasını hesab edirlər. Harrison iddia edirdi ki, əvvəlcə hesablama zamanı paylanma bazası kimi birbaşa əmək haqqından istifadə edilirdi, sonra paylanmanın başqa əsasları seçilirdi və hər bir seçim yeni nəticələr verirdi. Kompleks xərclər kimi, hazır məhsula bölüşdürülməli olan xərclər də son nəticəni təhrif edir.

Kompleks xərclər zamanı maya dəyərinin tapılması üçün beş variant var:

vahidin orta dəyəri (hazır məhsulların bütün növləri bərabərhüquqlu qəbul edilir);
əmsal (çəki, həcm, kalorilik);
ölçülmüş orta maya dəyəri – hər bir kalkulyasiya qrupunun müxtəlif xüsusi çəkisinin verilməsi vasitələrinə görə yerləşir (əmsal seçimi variantı);
dəyər – satış qiymətlərinə proporsional;
standart – əvvəllər müəyyən edilmiş standart xərclərə görə.