Mühasibat uçotu - inkişaf mərhələləri (44-cü hissə)

Oxunma sayı: 178

Mühasibat uçotu – inkişaf mərhələləri (44-cü hissə)
43-cü hissəyə nəzər yetirmək üçün keçidə daxil olun

Kameral mühasibatlıq dövlət təsərrüfatında inkişaf etmişdir. Öz inkişafın da o, üç mərhələdən keçmişdir:

Köhnə kameral mühasibatlıq Avropada XII əsrdən XVIII əsrin ortalarına kimi hökmranlıq etmişdir. Onun mahiyyəti bundan ibarət idi ki, mühasiblərin diqqət mərkəzində kassada pul vəsaitlərinin gəlirlərinin və xərclərinin uçotu idi. Bu forma indi də ailələrin öz büdcələrinin nəzərə alınmasında istifadə olunur. Buna görə də o, həm də büdcə mühasibatlığı adlanır.
Yeni kameral mühasibatlıq. 1770-ci ildə Puehberq Vyanada mühasibatlıq üzrə ictimai mühazirələr oxuyurdu. Burada o, uçotda yeni istiqamətin əsaslarını təsvir edirdi, onun mənası isə gəlir və xərclərin smetasında (büdcəsində) idi. Gəlir və xərclərin hər bir növü ciddi şəkildə müəyyən edilmiş bir maddəni təmsil edirdi və mühasib iş icraçısının mövcud maliyyə plan-büdcəsinə uyğunluğunu izləyirdi. Büdcənin qurulmasının və onun yerinə yetirilməsinin uçotunun əsasında dörd prinsip dururdu:

a) analitik – müqavilələrlə rəsmiləşdirilmiş yalnız qəti müəyyən edilmiş hüquq və öhdəliklərin qeydiyyatını nəzərdə tutur;

b) ixtisaslaşma – hər növ gəlir və xərclərin ayrı-ayrı planlaşdırılması və uçotu;

c) tamlıq – büdcədə və həm gəlirlərin, həm də xərclərin tam məbləğdə nəzərə alınmasını tələb edirdi, onların qarşılıqlı tarazlığına (saldo) imkan vermirdi;

d) vahidlik – hər bir kredit menecerinin bütün gəlir və xərclərini vahid büdcəyə birləşdirmək ehtiyacını müəyyənləşdirir.

Mühasibat uçotunun mühüm bir xüsusiyyəti, qeydlərin təkrarlanması və bir tərəfdən kreditlərin paylayıcısı, digər tərəfdən büdcənin icrasına cavabdeh olan vəzifəli şəxslər tərəfindən iki Əsas mühasibat kitabının və müxtəlif köməkçi kitabların paralel aparılması idi.

Belə bir qayda nəzarəti gücləndirirdi və hər bir bağlantısı ciddi məhdud səlahiyyətlər daxilində işləyən büdcə sisteminin üzvi bir hissəsinə çevrilirdi. Kredit menecerinin və onun sərəncamlarının bilavasitə icraçılarının səlahiyyətləri büdcə tərəfindən tam müəyyən edilirdi, onun icrası yalnız predmet və ciddi müşahidə deyildi, həm də bu və ya digər idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi imkanlarını tədricən məhdudlaşdırmışdı. Podratçının üzərinə həm bunu yerinə yetirənlərin özləri, həm də kredit sərəncamçıları tərəfindən gəlirlərin və xərclərin Əsas kitabına qeydlər üçün başlıca olan kassa kitabının aparılması vəzifəsi qoyulurdu.

Kameral qeydiyyatda ikili qeydiyyat üzrə əmlak uçotundan fərqli olaraq, yalnız xərclər və gəlirlər deyil, həm də onların həyata keçirilməsi və ya alınması və ilk növbədə büdcə təyinatları hüquqlarının yaranması da tətbiq edilirdi.