Mühasibatlıqda ezoterizm (1-ci hissə) (mühasibatlıq)
XIX əsrin sonunda və ötən əsrin əvvəllərində mühasibat uçotu üzrə ixtisaslaşdırılmış nəşrlərdə mühasibat uçotunun elmi olub-olmaması məsələsi kəskin şəkildə müzakirə olunmağa başlanılmışdı. Tətbiqi fəaliyyət mühasibat elminə alternativ olaraq düşünülürdü, yəni, sual belə səslənirdi: Mühasibat uçotu elm və ya tətbiqi fəaliyyətdirmi?
Bəzən başqa terminologiyadan istifadə olunurdu və elm artıq tətbiqi fəaliyyətlə deyil, incəsənətə qarşı qoyulurdu – onda elm biliyin tətbiqi aspektini, incəsənətin isə əksinə yaradıcı olmasını simvolizə edirdi. Sonradan ictimaiyyət bu mövzuya bir neçə dəfə təkidlə geri qayıdırdı – diskussiyalar bərpa olunurdu və yenidən sönürdü. Lakin, bu suala, hər halda, əgər mühasibat uçotu üzrə müasir dərsliklərlə o, tamamilə imtina edilməklə mühakimə edilməyibsə belə, yüksək səsli cavab verilmədi. Mühasibat uçotu, elm, incəsənət və ya fəaliyyətin sırf tətbiqi sahəsini təmsil edir, bu məsələ hələ də tam aydınlşmayıb. Məsələnin qoyuluşu özü bu gün sxolastik, patriarxal görünür və ümumiyyətlə, az adamı maraqlandırır. Hesab edirik ki, mühasibat uçotunda tətbiqi və nəzəri aspektlərin, daha doğrusu, bu müstəviyə qədim formulu tərcümə etmək mümkün olması, tamamilə maraqlı deyil. Bizim fikrimizcə, mühasibat uçotu, qarşısında duran vəzifələri başa düşmək üçün və daha geniş götürsək, müasir dünyada mühasibat uçotunun rolu üçün bir əsasdır.
Həqiqətə ən yaxın olanı, bizim fikrimizcə, mühasibat uçotunu hesablamaşünaslıq adlanan elmi intizama və qanunçuluq adlanan tətbiqi fənnə bölməyi təklif edən E.E. Sivers (1852-1917) idi. Təəssüf ki, Sivers tərəfindən təklif olunan terminologiya da həyata vəsiqə qazanmadı, nəticədə mühasibat uçotu öz tətbiqi və nəzəri aspektlərində hər halda mühasiblərinin əksəriyyətinin ağlında vahid olaraq qaldı. Bu, mühasibat uçotunun tətbiqi və nəzəri aspektlərinin bir-biri ilə pis uzlaşdığını və ümumiyyətlə, onun iki müxtəlif fəaliyyət sahəsini təmsil etdiyini göstərir.
Siversin terminologiyası üzrə hesablama – qanunvericiliklə tənzimlənən bir sahədir, nümayəndələri hər bir fəaliyyət göstərən müəssisələrdə çalışan bir neçə milyon insanın peşəsidir. Öz kütləviliyinə görə, hesabdarlıq merkantil problemlərinin həllindən narahat olan kütlənin ideologiyasıdır: illik mühasibat hesabatını necə təhvil vermək lazımdır ki, bununla yanaşı, həm də səhvə yol verməyəsən? Mühasibat uçotunun reqlamentasiyası sahəsində hər hansı bir yeniliyi necə qaçırmayasan? Qanunvericiliyin hər hansı bir, xüsusi ilə də dumanlı müddəasını necə şərh etmək olar? Mühasibat nəzəriyyəsi ilə bütün bunların heç bir əlaqəsi yoxdur – əslində isə normativ bazanın mühasibat nəzəriyyəsinə heç olmasa hansısa bir aidiyyəti olduğunu düşünmək belə gülüncdür, qanunvericiliyinin növbəti yeniliyin tətbiqi ilə bağlı qərarlı olub-olmaması, sanki tədqiqatçılar tərəfindən ətraf aləmin qanunauyğunluqlarının dərk edilməsini müəyyənləşdirir.
Alimlər təbiətin tədqiqi ilə məşğul olaraq onun qanunlarını formalaşdırırlar, kütlə isə bu qanunlardan istifadə etməyə başlayır – əlbəttə, onlar yeni texnologiyalara çevrildikdən sonra: bütün bu televizorlar, avtomobillər, kompüterlər, mühasibat balansları və s. Lakin, tələb olunmayan kəşflər həyata keçirilmədikdə belə, onlar tədqiqatçıların şüurunda mövcud olmağa son qoymur, bu zaman heç nə itirilmir – bu kəşflərdən itirənlər, fayda və ya ən azından mənəvi cəhətdən xeyir götürə bilməyənlər, yəni, ümumilikdə bəşəriyyətdir.
Mühasibat uçotu sahəsində azad tədqiqatlar, yəni, uçot nəzəriyyəsi ilə mühasibat uçotu sahəsində açıq qanunların maddi şəkildə ifadə oluna bilməməsinin tətbiqinin nəzərə alınmasının əsas səbəbi, onun elə şəkildə maddiləşməsidir. Bu zaman mühasibat uçotu digər iqtisadi fənlərlə yanaşı, təbii elmlərdən daha çox sosial sahələrə aid hesab olunur. Əbədi mühərrikin icad edilib-edilmədiyini sadə şəkildə necə mühakimə etmək olar: təkər dayanmadan dönürsə, ixtira baş tutub; dönmürsə, əksinə icad olunmayıb. Digər tərəfdən, təcrübə keçən mühasibləri uçotu istənilən, hətta ən qeyri-proqressiv metodika üzrə aparmağa məcbur etmək olar, əslində elə bu cür də baş verir.
Burada insan kütləsinə xas olan bütün yeniliyə qorxu hissi ilə yanaşı, sağlam mühafizəkarlıq da müəyyən rol oynayır, işin gedişində “oyun qaydalarını” dəyişdirməyə imkan vermir – hesablama utilitardır. Buna görə də xeyli vaxt ərzində bir metodologiyaya riayət etməlidir. İdeyaya görə hesabdarşünaslıq və hesabdarlıq arasında bufer kimi elmi konsepsiyaların seçimini həyata keçirən və onlardan istifadəyə daha perspektivli olan qanunvericilik xidmət edir. Amma əslində qanunvericilik fəaliyyət göstərir, mühasibat uçotu ilə belə nömrə işə keçməz: bir tərəfdən, bu sahədə istənilən kəşfə tələbat yaxşı olmaya və o, unudula bilər – lakin, təkər və ya atom bombasının varlığını unutmağa cəhd edin! Şəxsi maraqlar baxımından elmi araşdırmalarla əlaqəsi olmayan və ya demək olar ki, heç bir əlaqəsi olmayan hesabdarşünaslıq və hesabdarlıq bir-birindən təcrid olunur. Mühasibatlıqdan olan alimlər nəsə bir şey icad edir və araşdırırlar. Praktiki mühasiblər isə ilkin sənədlərin qeydiyyatı və rüblük hesabatların tərtib edilməsi ilə məşğul olurlar.
Tədricən bəziləri digərlərini başa düşməyi yadırğayırlar: alimlər praktikləri ilkin informasiyanın kompüterə daxil edilməsi üzrə qeydiyyat maşınlarının arxasında və ya ən yaxşı halda mühasibat qanunvericiliyinin biliciləri kimi saxlayırlar; parktiklər isə öz növbəsində, alimləri həyatdan ayrı düşməkdə günahlandırırlar. Praktiklərin fikrincə, mühasibat uçotu nəzəriyyəsi, ümumiyyətlə, mövcud deyil-mühasibat uçotu elmi fənn deyil, mühasibat qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş tələblərin sadə şərhinə əsaslanır.
2-ci hissəni oxumaq üçün keçidə daxil olun.
